Ο Μύθος στη γλυπτική της Φρόσως Ευθυμιάδη - Μενεγάκη

Abstract

The present doctoral thesis attempts to analyze thirty-one sculptures from Froso Efthymiadi-Menegaki’s last creative period from her entire sculptural oeuvre, seeking to project in her works of plaster, terracotta, iron or wrought brass the transformation of universal mythical symbols and her artistic expression through her mainly female mythical figures. This thesis also attempts to raise and explore questions about the placement of her sculptural work in the context of the modern Greek and international sculptural scene and its contribution to its development. The research material for this thesis emerged from a systematic study of a plethora of the archival material bequeathed by the sculptress to the National Gallery Foundation of Greece, as well as from an as far as possible detailed examination of the sources relating to her work. The selected sculptures from the period 1952-1971 were studied in terms of their relationship with ancient Greek and popular tradition and also regarding the way in which the sculptress responded to the demand for "Greekness" and the Hellenism of the modern that emerged strongly in Greece during the period between the two World Wars. The exploration of these particular works primarily aims to highlight the artistic values of her generation and analyze the principles that govern her personal sculptural language, which evolved very dynamically until her very last creation, providing her the passport to open up and conquer a well-respected position in the international world of contemporary art. This research paper does not attempt to study the selected sculptures of Efthymiadi-Menegaki according to the chronological order of their creation, nor according to their chronological division into different periods. For the composition of this thesis, the spiral development was chosen as the most appropriate, because this archetypal symbol expresses in the most masterful way the perpetual multi-turning journey of human life and artistic adventure, since it encapsulates in its architectural arrangement the opposing forces of the centripetal and the centrifugal motion, of the hidden and the obvious, of the familiar and the unfamiliar, of space and time, of life and death –all of them fundamental concepts that prove to be central to the sculptress’s compositions. In the introductory chapter of the thesis, entitled Myth and the stamp of the primordial in the sculptress’s work, scholars who attempt to approach the meaning of myth affirm that it is deeply rooted in nature, thought and the cultural creation of man. The sculptress, with her eyes set on the future, follows the thread of mythical tradition and draws inspiration from this for the composition of her works. The main body of the thesis is structured in four sections. The first one, entitled Labyrinth, includes two chapters in which emphasis is placed on the influence of the universal symbol on human creation and an attempt is made to read the sculptress’s last work by the same name, Labyrinth, with which she returns and closes the cycle of abstract compositions and her artistic journey as a whole, which spans over almost thirty-five years of uninterrupted creative work. The close connection between the symbols of the labyrinth and the spiral led to the creation of the second and longest section of the thesis entitled Spiral, which includes eight chapters. These record the symbol’s imprint on the human body, the flora and marine environment, the universe, on architectural structures and iconic global works of art. Furthermore, here are presented the sculptural figures of Efthymiadi-Menegaki in which the primordial motif is transformed into a dominant element of the structure of her sculptures, in order to convey the sense of flight, the sinuous dance movement and to capture the multiple aspects of the void. The artist is heading towards her personal liberation, exploring like a scientist new techniques and new materials, although she subdues them to her own expressive will, giving form and poetic breath to a new reality that is emerging, as the third section of the thesis entitled Pavilions and Revivals, which comprises four chapters, reveals it. These present the technological and architectural marvels the sculptress encountered in the Pavilions of the Brussels, Seattle and Montreal World Fairs during the 1960s and how they mobilized her creative forces in order to compose spiral metal sculptures that tend to break free from gravity, and also showcases the achievements of contemporary American sculpture and architecture, which served as a fertile occasion for the sculptress to transform her work into a partnership of architecture and sculpture. In the fourth and last section of the thesis, entitled Outside the spiral, inside the myth, it becomes obvious that Efthymiadi-Menegaki, even when she does not give her works the archetypal form of the spiral or the labyrinth, does not step far from the poetic paths of, mainly, ancient Greek but also of religious myth.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή αποπειράται να αναλύσει τριάντα ένα γλυπτά της τελευταίας δημιουργικής περιόδου της Φρόσως Ευθυμιάδη-Μενεγάκη, από το σύνολο της γλυπτικής της εργασίας, επιδιώκοντας να προβάλλει στα έργα της από γύψο, τερακότα, σίδερο ή σφυρήλατο ορείχαλκο τη μετάπλαση των παγκόσμιων μυθικών συμβόλων και την καλλιτεχνική της έκφραση μέσω των γυναικείων, κυρίως, μυθικών μορφών της. Επίσης, επιχειρεί να θέσει και να διερευνήσει ερωτήματα σχετικά με την τοποθέτηση του γλυπτικού έργου της στο πλαίσιο της νεοελληνικής και διεθνούς γλυπτικής σκηνής και τη συμβολή του στην εξέλιξή της. Το ερευνητικό υλικό της διατριβής προέκυψε ύστερα από συστηματική μελέτη μεγάλου μέρους του αρχειακού υλικού που κληροδότησε η γλύπτρια στο Ίδρυμα της Εθνικής Πινακοθήκης, καθώς και από τον λεπτομερή, στον βαθμό που ήταν εφικτός, έλεγχο των πηγών οι οποίες αφορούν στο έργο της. Τα επιλεγμένα γλυπτά της περιόδου 1952-1971, μελετήθηκαν ως προς τη σχέση τους με την αρχαία ελληνική και λαϊκή παράδοση και τον τρόπο με τον οποίο απαντά η γλύπτρια στο αίτημα της «ελληνικότητας» και στον εξελληνισμό του μοντέρνου, που αναδύθηκε έντονα στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Η διερεύνηση των συγκεκριμένων έργων είχε ως πρωταρχικό στόχο την ανάδειξη των καλλιτεχνικών αξιών της γενιάς της και την ανάλυση των αρχών που διέπουν την προσωπική γλυπτική της γλώσσα, η οποία εξελίχθηκε πολύ δυναμικά μέχρι την τελευταία δημιουργία της, δίνοντάς της το διαβατήριο για να ανοιχτεί και να κατακτήσει μια θέση σεβαστή στον διεθνή ορίζοντα της σύγχρονης τέχνης. Στη συγκεκριμένη ερευνητική εργασία δεν επιχειρείται η μελέτη των επιλεγμένων γλυπτών της Ευθυμιάδη-Μενεγάκη σύμφωνα με τη χρονολογική σειρά δημιουργίας τους ούτε σύμφωνα με τη χρονολογική διάκρισή τους σε διαφορετικές περιόδους. Για τη σύνθεσή της επιλέχθηκε η σπειροειδής ανάπτυξη ως η πιο κατάλληλη, επειδή το αρχετυπικό αυτό σύμβολο εκφράζει με τον πιο αριστοτεχνικό τρόπο το αέναο πολύστροφο ταξίδι της ανθρώπινης ζωής και της καλλιτεχνικής περιπέτειας, αφού συμπυκνώνει στην αρχιτεκτονική του διάταξη τις αντιθετικές δυνάμεις της κεντρομόλου και της φυγόκεντρης κίνησης, του κρυφού και του φανερού, του οικείου και του ανοίκειου, του χώρου και του χρόνου, της ζωής και του θανάτου, έννοιες θεμελιώδεις που αποδεικνύονται κομβικές στις συνθέσεις της γλύπτριας. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο της εργασίας με τίτλο Ο Μύθος και η σφραγίδα του αρχέγονου στο έργο της γλύπτριας επιβεβαιώνεται από τους μελετητές που επιχειρούν να προσεγγίσουν το νόημα του μύθου, θεωρώντας ότι αυτός είναι βαθιά ριζωμένος στη φύση, στη σκέψη και στην πολιτισμική δημιουργία του ανθρώπου. Η γλύπτρια, με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον, ακολουθεί το νήμα της μυθικής παράδοσης και εμπνέεται από αυτήν για τη σύνθεση των έργων της. Το βασικό σώμα της διατριβής διαρθρώνεται σε τέσσερις ενότητες. Η πρώτη με τίτλο Λαβύρινθος, περιλαμβάνει δύο κεφάλαια στα οποία δίνεται έμφαση στην επίδραση του παγκόσμιου συμβόλου στην ανθρώπινη δημιουργία και επιχειρείται η ανάγνωση του τελευταίου ομώνυμου έργου της γλύπτριας, με το οποίο επιστρέφει και κλείνει τον κύκλο των αφηρημένων συνθέσεων και της καλλιτεχνικής της διαδρομής συνολικά, συμπληρώνοντας σχεδόν τριάντα πέντε χρόνια αδιάκοπης δημιουργικής εργασίας. Η στενή σύνδεση των συμβόλων του λαβύρινθου και της σπείρας οδήγησε στη δημιουργία της δεύτερης και μεγαλύτερης ενότητας της διατριβής με τίτλο Σπείρα, στην οποία εμπεριέχονται οκτώ κεφάλαια. Σε αυτά καταγράφονται αποτυπώσεις του συμβόλου στο ανθρώπινο σώμα, στο φυτικό και θαλάσσιο περιβάλλον, στο σύμπαν, σε αρχιτεκτονικές δομές και σε εμβληματικά παγκόσμια έργα τέχνης. Επιπλέον, παρουσιάζονται οι γλυπτικές φιγούρες της Ευθυμιάδη-Μενεγάκη στις οποίες το αρχέγονο μοτίβο μετασχηματίζεται σε κυρίαρχο στοιχείο της δομής των γλυπτών της, προκειμένου να αποδοθεί η αίσθηση της πτήσης, της ελικοειδούς χορευτικής κίνησης και να αποτυπωθούν οι πολλαπλές όψεις του κενού. Η καλλιτέχνις οδεύει προς την προσωπική της απελευθέρωση, εξερευνώντας σαν επιστήμονας τις νέες τεχνικές και τα νέα υλικά, μολονότι τα υποτάσσει στη δική της εκφραστική βούληση, δίνοντας μορφή και ποιητική πνοή στη νέα πραγματικότητα που αναδύεται, όπως φανερώνεται στην τρίτη ενότητα με τίτλο Περίπτερα και Αναπτερώματα, η οποία περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια. Σε αυτά παρουσιάζονται τα τεχνολογικά και αρχιτεκτονικά θαύματα που συνάντησε στα Περίπτερα των Παγκόσμιων Εκθέσεων των Βρυξελλών, του Σιάτλ και του Μόντρεαλ στη διάρκεια της δεκαετίας του ‘60 και κινητοποίησαν τις δημιουργικές της δυνάμεις, ώστε να συνθέσει σπειρόμορφα μεταλλικά γλυπτά που τείνουν να αποδεσμευτούν από τη βαρύτητα. Επίσης προβάλλονται τα επιτεύγματα της σύγχρονης αμερικανικής γλυπτικής και αρχιτεκτονικής, τα οποία λειτούργησαν για τη γλύπτρια ως γόνιμη αφορμή για τον μετασχηματισμό του έργου της προς την σύμπραξη αρχιτεκτονικής - γλυπτικής. Στην τέταρτη και τελευταία ενότητα της διατριβής με τίτλο Εκτός σπείρας, εντός μύθου, γίνεται φανερό ότι η Ευθυμιάδη-Μενεγάκη, ακόμη και όταν δεν δίνει στα έργα της την αρχετυπική μορφή της σπείρας ή του λαβύρινθου, δεν απομακρύνεται από τους ποιητικούς δρόμους, κυρίως του αρχαίου ελληνικού αλλά και του θρησκευτικού μύθου.