Η ζωολογία του Πλίνιου του Πρεσβύτερου και του Κλαύδιου Αιλιανού: η οργάνωση και η μετάδοση ζωολογικής γνώσης στην Historia Naturalis και στο Περὶ Ζῴων Ἰδιότητος

Abstract

The aim of this thesis is to examine the ways of transmission and organization of zoological knowledge in two encyclopaedic writings of the imperial period: the Historia Naturalis (hereafter HN) by the Roman author of the 1st century AD. Pliny the Elder, and On the Characteristics of Animals by the imperial sophist and intellectual Claudius Aelian, who lived between the late 2nd and early 3rd century AD. In the first work, the zoology occupies 4 books (books 8-11), while in the 17 books of the second work it makes up the entire content. The two works are not written by philosophers, but by two erudite Roman authors who do not present original knowledge to their readers. Instead, they present, in various ways, the information they have gathered through the study of numerous and heterogeneous written sources from philosophy, poetry, and historiography. In my dissertation I study the zoological information contained in the two works comparatively with respect to three issues. First, I emphasize the ways in which Pliny and Aelian promote themselves and show how they construct their authorial image as philosophers and Roman authors. I argue that their comparison with named and unnamed philosophers plays a crucial role in establishing their position and contribution to ancient zoology. Furthermore, I examine how they project their Roman identity by introducing, among other things, themes from Roman life and history. The second issue I examine is the sources of zoological knowledge that the two works incorporate, focusing on the use of pre-Socratic, peripatetic, and poetic accounts. I argue that the two authors adopt methods of presenting their sources that encourage their readers to take an active role in their study, so that they understand how philosophers and poets contributed to the accumulation of knowledge about animals. The organization of the zoological accounts in the two texts is the third theme of my study. I examine the thematic criteria of organization adopted mainly by Pliny and the aesthetic principle of variety followed by Aelian. My comparative study demonstrates, finally, that the boundaries between the literary genres we now call 'encyclopedia' and 'miscellany' were not strict in antiquity. It also demonstrates that, although the zoological books of Pliny and Aelian do not present innovative knowledge, they are nevertheless not uncritical compilations of zoological information. On the contrary, the intention of the two authors is both to teach their readers about animals with the ultimate goal of benefiting them, and, on the other hand, to allow them to take an active role, through their texts, in ancient zoological discussions and traditions.

Στόχος της παρούσας διατριβής είναι να εξετάσει τους τρόπους μετάδοσης και οργάνωσης της ζωολογικής γνώσης σε δύο εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα συγγράμματα της αυτοκρατορικής εποχής: την Historia Naturalis (στο εξής HN) του Ρωμαίου συγγραφέα του 1ου αι. μ.Χ. Πλίνιου του Πρεσβύτερου, και το Περὶ Ζῴων Ἰδιότητος του αυτοκρατορικού σοφιστή και διανοούμενου Κλαύδιου Αιλιανού, ο οποίος έζησε μεταξύ του ύστερου 2ου και τις αρχές του 3ου αι. μ.Χ. Στο πρώτο έργο η ζωολογία καταλαμβάνει 4 βιβλία (βιβλία 8-11), ενώ στα 17 βιβλία του δεύτερου έργου απαρτίζει εξ ολοκλήρου το περιεχόμενό τους. Τα δύο έργα δεν είναι γραμμένα από φιλοσόφους, αλλά από δύο πολυμαθείς Ρωμαίους συγγραφείς, οι οποίοι δεν παρουσιάζουν πρωτότυπη γνώση στους αναγνώστες τους, αλλά παραθέτουν με διαφορετικούς τρόπους όσες πληροφορίες έχουν συγκεντρώσει, μέσω της μελέτης πολυάριθμων όσο και ετερογενών γραπτών πηγών με προέλευση τη φιλοσοφία, την ποίηση και την ιστοριογραφία. Στη διατριβή μου μελετώ τις ζωολογικές πληροφορίες που εμπεριέχονται στα δύο έργα συγκριτικά ως προς τρία ζητήματα. Πρώτον, δίνω έμφαση στην αυτοπροβολή του Πλίνιου και του Αιλιανού και παρουσιάζω πώς κατασκευάζουν τη συγγραφική εικόνα τους ως φιλόσοφοι και Ρωμαίοι συγγραφείς. Υποστηρίζω ότι η σύγκρισή τους με επώνυμους και ανώνυμους φιλοσόφους παίζει καθοριστικό ρόλο στην καθιέρωση της θέσης και της συμβολής τους στην αρχαία ζωολογία. Επιπλέον, εξετάζω και το πώς προβάλλουν τη ρωμαϊκή τους ταυτότητα, εισάγοντας, μεταξύ άλλων, θέματα από τη ρωμαϊκή ζωή και ιστορία. Το δεύτερο ζήτημα που εξετάζω είναι οι πηγές της ζωολογικής γνώσης που ενσωματώνουν τα δύο έργα, με επικέντρωση στη χρήση προσωκρατικών, περιπατητικών και ποιητικών μαρτυριών. Υποστηρίζω ότι οι δύο συγγραφείς υιοθετούν μεθόδους παρουσίασης των πηγών τους που ενθαρρύνουν τους αναγνώστες τους να αναλάβουν ενεργό ρόλο στη μελέτη τους, έτσι ώστε να αντιληφθούν οι ίδιοι πώς οι φιλόσοφοι και οι ποιητές συνέβαλαν στη συγκέντρωση γνώσεων για τα ζώα. Η οργάνωση των ζωολογικών μαρτυριών στα δύο κείμενα αποτελεί το τρίτο θέμα της μελέτης μου. Εξετάζω από τη μία τα θεματικά κριτήρια οργάνωσης που υιοθετεί κυρίως ο Πλίνιος και, από την άλλη, την αισθητική αρχή της ποικιλίας, την οποία ακολουθεί ο Αιλιανός. Η συγκριτική μελέτη μου καταδεικνύει, τελικά, πως τα όρια μεταξύ των γραμματειακών ειδών που σήμερα ονομάζουμε ‘εγκυκλοπαίδεια’ και ‘ποικιλογραφία’ (miscellany) δεν ήταν αυστηρά στην αρχαιότητα. Καταδεικνύει επίσης ότι, αν και τα ζωολογικά βιβλία του Πλίνιου και του Αιλιανού δεν παρουσιάζουν καινοτόμα γνώση, ωστόσο δεν είναι άκριτα συμπιλήματα ζωολογικών πληροφοριών. Αντιθέτως, πρόθεση των δύο συγγραφέων είναι αφενός να διδάξουν τους αναγνώστες τους για τα ζώα με απώτερο σκοπό την ωφέλειά τους, και, αφετέρου, να τους επιτρέψουν να λάβουν ενεργό ρόλο, μέσω των κειμένων τους, σε αρχαίες ζωολογικές συζητήσεις και παραδόσεις.