Τα σταυροθεοτοκία στην βυζαντινή μουσική και το stabat mater στις δυτικές μουσικές παραδόσεις

Abstract

The theme of the mother of Christ mourning at the Passion of her Son is the beginning and the basis of this thesis. During the centuries this subject has inspired numerous creators throughout Christendom. The research includes laments (staurotheotokia) - attributed to the 10th century Byzantine Emperor Leo VI the Wise - which are enclosed in musical manuscripts, mainly Sticheraria, from the 10th-12th centuries in Palaiobyzantine notation and 12th-15th centuries in Middle byzantine notation. The hymnographic texts are collected and documented and eleven hymns set to music in all the eight modes are analyzed. The musicological analyses include collations of sources, transnotations of the old manuscripts in the staff notation, and transcriptions of their exegesis by Chourmouzios the Archivarian (early 19th century). The second group of lamentations approached are the dekapentasyllabus poetic texts attributed to St. John Koukouzeles (14th century), which belongs to the kalophonic genre of melopoeia. From this collection of laments three hymns are analyzed. The Stabat mater dolorosa, a thirteenth-century piece, is the most representative religious poem of the Western tradition. Among the numerous dozens of settings it has been subjected to, eleven compositions by leading composers such as Josquin des Pres, Orlando di Lasso, Giovanni Battista Pergolesi, Antonín Dvořák, Arvo Pärt and others, dating from the 13th to the 20th century, have been selected. The works are analyzed in the light of all the musical features and primarily on the basis of the rhetoric of the text. The sorrow of the mother is the unifying principle of the two traditions, which develop independently but they have profound common roots and origins. The aim of the research remains a penetrating study of the means of musical expression of a common theme in two different contexts.

Το θέμα της μητέρας του Χριστού που θρηνεί κατά το Πάθος του Υιού της είναι η απαρχή κι ο θεμέλιος λίθος αυτής της εργασίας. Στο διάβα των αιώνων αυτό το θέμα έχει εμπνεύσει πλήθος δημιουργών σε ολόκληρη την Χριστιανοσύνη. Η έρευνα περιλαμβάνει τους θρηνητικούς ύμνους (σταυροθεοτοκία) που αποδίδονται στον βυζαντινό αυτοκράτορα του 10ου αιώνα Λέοντα Στ´ τον Σοφό, οι οποίοι περιλαμβάνονται σε μουσικούς κώδικες, κυρίως Στιχηράρια, από τον 10ο - 12ο αι. σε Παλαιοβυζαντινή σημειογραφία και 12ο - 15ο αι. σε Μεσοβυζαντινή σημειογραφία. Καταγράφονται τα υμνογραφικά κείμενα και αναλύονται έντεκα σταυροθεοτοκία μελοποιημένα σε όλο το φάσμα της οκταηχίας. Οι μουσικολογικές αναλύσεις περιλαμβάνουν αντιπαραβολές πηγών, μεταγραμματισμούς των παλαιών μελών στο πεντάγραμμο, καθώς και μεταγραφές των εξηγήσεων τους από τον Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα (αρχές 19ου αι.).Η δεύτερη ομάδα θρήνων που προσεγγίζεται είναι τα δεκαπεντασύλλαβα ποιητικά κείμενα που αποδίδονται στον Άγιο Ιωάννη τον Κουκουζέλη (14ος αι.) και ανήκουν στο καλοφωνικό είδος μελοποιίας. Από αυτή την ομάδα θρήνων αναλύονται τρεις ύμνοι. Το Stabat mater dolorosa, έργο του 13ου αι., είναι το αντιπροσωπευτικότερο θρηνητικό ποίημα της δυτικής παράδοσης. Μεταξύ των δεκάδων μελοποιήσεων που έχει γνωρίσει, επιλέχθηκαν έντεκα συνθέσεις κορυφαίων δημιουργών όπως του Josquin des Pres, του Orlando di Lasso, του Giovanni Battista Pergolesi, του Antonín Dvořák, του Arvo Pärt και άλλες, χρονολογημένες από τον 13ο - 20ό αι. Τα έργα αναλύονται με βάση όλα τα στοιχεία της μουσικής και πρωτίστως με γνώμονα τη ρητορική του κειμένου. Ο θρήνος της μάνας είναι η ενοποιός δύναμη των δύο παραδόσεων που κινούνται ανεξάρτητα αλλά έχουν βαθιά κοινή ρίζα και προέλευση. Στόχος της έρευνας παραμένει η εμβριθής αναζήτηση των τρόπων μουσικής έκφρασης ενός κοινού θέματος σε δύο διαφορετικά περιβάλλοντα.