Κεντητοί επιτάφιοι Αγίου Όρους (14ος-18ος αι.)

Abstract

The subject of this study is the embroidered epitaphioi of Mount Athos dating from the beginning of the 14th to the end of the 18th century. A total of thirty epitaphs are examined dating from the beginnings of the appearance of this particular liturgical veil during the reign of Andronikos II Palaiologos (1282-1328) until the end of the 18th century, shortly before the appearance and spread of the Russian gold embroidered epitaphioi, flooded the Orthodox East after the middle of the 19th century. Firstly, our study investigates the historical-theological and liturgical conditions led to the appearance of this embroidered veil with the depiction of Christ-Lamb (“Amnos”). Then, in the same chapter, we examine the way of using the epitaphios in the period before the Fall of Constantinople is examined using the sources, the liturgical texts of the time in combined with the wall-painting depictions of the Celestial Liturgy. The second chapter includes the research on the typological evolution of the epitaphioi and the way in which the transition from the early liturgical-symbolic type (Great Aër / Μέγας Ἀήρ) of the Palaelogan period to the purely historical-narrative type from the second half of the 17th c. and so on. but with the mediation of the so-called transitional - merged type in the interval of these two periods (15th-early 17th century). Also special reference is made to the liturgical inscriptions accompanying the embroidered epitaphioi, as well to founders-dedicators of all Athonite epitaphioi. The third part of the work compiles the multi-page detailed catalogue of the thirty Athonite epitaphioi. Apart from the general information, there are examined the typological and iconographic analysis of the thirty epitaphioi, as well the techniques and materials of construction of the gold embroidered textile. The study is completed with the multi-page Annex (Appendix) including all the manuscripts of “Typikon” and “Triodion” from the monastic collections of Mount Athos. There is recorded the testimony of the Athonite manuscript tradition regarding the use of the embroidered Aër-Epitaphios in the Ritual of Holy Saturday. In particular, through the detailed transcripts of manuscripts of Typikon” and “Triodion”, an unknown and unexplored material, there is investigated with the best way the conditions of appearance and evolution of the Aër-Epitaphios in the times before and immediately after the Fall of Constantinople.

Αντικείμενο μελέτης της εργασίας είναι οι κεντητοί επιτάφιοι του Αγίου Όρους που εντάσσονται χρονικά από τις αρχές του 14ου έως και τα τέλη του 18ου αι. Εξετάζονται συνολικά τριάντα επιτάφιοι που χρονολογούνται από τις απαρχές της εμφάνισης του συγκεκριμένου αυτού λειτουργικού πέπλου στα χρόνια της βασιλείας του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328) μέχρι και τα τέλη του 18ου αι., λίγο πριν την εμφάνιση και εξάπλωση των ρωσικών χρυσοκέντητων επιταφίων που θα κατακλύσουν την Ορθόδοξη Ανατολή μετά τα μέσα του 19ου αι. Αρχικά, ανιχνεύονται οι ιστορικο-θεολογικές και λειτουργικές προϋποθέσεις που οδήγησαν στην εμφάνιση του κεντητού αυτού πέπλου με την απεικόνιση του Χριστού-Αμνού, ενώ ακολούθως εξετάζεται ο τρόπος της χρήσης του επιταφίου στην περίοδο πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) αξιοποιώντας τις πηγές, τα λειτουργικά κείμενα της εποχής αυτής σε συνδυασμό με τις εντοίχιες μνημειακές απεικονίσεις της Ουράνιας Λειτουργίας. Στη συνέχεια διερευνάται η τυπολογική εξέλιξη των επιταφίων και ο τρόπος με τον οποίο έγινε η μετάβαση από τον πρώιμο λειτουργικό-συμβολικό τύπο (Μέγας Αήρ) του ύστερου Βυζαντίου στον αμιγώς ιστορικό-αφηγηματικό τύπο από το β΄ μισό του 17ου αι. και εξής, με τη μεσολάβηση όμως του λεγόμενου μεταβατικού - συγχωνευμένου τύπου στο μεσοδιάστημα των δύο αυτών περιόδων (15ος-αρχές 17ου αι.). Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στις λειτουργικές επιγραφές που συνοδεύουν τους κεντητούς επιταφίους, αλλά και στους επώνυμους κτίτορες-αφιερωτές τους. Το τρίτο μέρος της εργασίας συγκροτεί ο πολυσέλιδος αναλυτικός κατάλογος των τριάντα αθωνικών επιταφίων. Στο λήμμα του κάθε επιταφίου δίνονται γενικές πληροφορίες, μεταγράφονται και σχολιάζονται οι επιγραφές (λειτουργικές και αφιερωματικές) και, εκτός από την τυπολογική την εικονογραφική ανάλυση του επιταφίου, εξετάζονται οι τεχνικές και τα υλικά κατασκευής των τριάντα χρυσοκεντημάτων. Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση, εν είδει πολυσέλιδου Παραρτήματος, των χειρόγραφων Τυπικών και Τριωδίων από τις από τις μοναστηριακές συλλογές του Αγίου Όρους, στα οποία αποτυπώνεται η μαρτυρία της αθωνικής χειρόγραφης παράδοσης αναφορικά με τη χρήση του κεντητού αέρα-επιταφίου στο Τυπικό του Μεγάλου Σαββάτου. Ειδικότερα, μέσα από τις αναλυτικές μεταγραφές χειρόγραφων Τυπικών και Τριωδίων δημοσιεύεται ένα άγνωστο και αδιερεύνητο υλικό που αξιοποιήθηκε με τον καλύτερο τρόπο σχετικά με την εμφάνιση και σταδιακή αλλαγή στην τελετουργική χρήση του αέρα-επιταφίου στους χρόνους πριν και αμέσως μετά την Άλωση.