Εξάρτηση, θάνατος και πένθος: οι επιπτώσεις του θανάτου στη διάρκεια της χρήσης και της θεραπείας

Abstract

Loss of life in the field of psychotropic substances is a harsh but common reality. The present study investigates the issue of death in the field of addiction using a combination of two methods of qualitative research. At the first level, it is recorded through the archival study of evidence, the socio-demographic profile of deaths related to addictive substances and death conditions for the period 2012-2016, from the archives of the Laboratory of Forensic Medicine and Toxicology of the Medical School of the University of Athens. 5,467 files were studied, 178 of them related to the use of psychotropic substances were identified, a sample positive for at least one addictive substance. Research has shown that the main substances used are heroin, tetrahydrocannabinol (THC) and benzodiazepines. In the majority of them, the profile of the deceased concerns men, unemployed, unmarried with an average age of death of 41.99 years, residence with at least one other significant other and place of death their home. It also emerged that the majority of those who died had multiple substance use (61.8%). Poisoning by substances is the cause of death in 53.9% of cases (96 cases), suicide in 12.4% (22 cases) and the organic cause related or not related to substances in 33.7% (60 cases) of cases. The dangerousness of the substances, the combination of them but also the way of use greatly increases the chances of an overdose event with a fatal outcome. Given that psychotropic deaths can be avoided, it is crucial to change clinical practice as well as early intervention programs to prevent sudden deaths. The above findings may help in the design and implementation of sudden death prevention programs and guide policies in the right direction, that of providing help and support at home.In a second level, through the in-depth interview methodology, 36 interviews were conducted in KETHEA structures with people who are in the initial or later stage of treatment or in the context of reintegration in order to highlight the effects of death and their grief management during the period of use and treatment. Deaths were reported both by the family and the close and wider friendly environment of the user. Participants refer to a variety of emotions, such as anger, guilt, sadness, however when people are in substance use they often refuse and avoid processing the emotions created by the loss by continuing the use of substances, sometimes even in greater frequency and quantity or even relapse for those who have stopped the substance use for a period. The processing of grief is very often prevented or inhibited during the period of use, while during treatment or the period of non-use they experience emotions, discuss for grief and try to manage it mainly with the support of others and the communication. Particular emphasis is placed on supporting those who mourn, and especially on peers, to address mourning through processes such as communication and the expression of emotions. The majority of people who abuse opiates have experienced several cases of overdose during periods of use or have been found with their presence in similar cases of overdose of other users, as the substance use is often in the presence of friends, relatives or acquaintances. As it turned out, the mourning that is inhibited during the period of addiction to psychotropic substances needs to be processed in parallel with the process of drug rehabilitation in order for the person to find a new balance and for the drug rehabilitation to be effective. The findings of in-depth interviews can help on designing support and grief management programs, in order to prevent relapse or abuse, to support peers, but also to find and manage unresolved griefs during treatment.

Η απώλεια της ζωής στο πεδίο των ψυχοτρόπων ουσιών αποτελεί μία σκληρή αλλά συχνή πραγματικότητα. Η παρούσα μελέτη διερευνά το ζήτημα του θανάτου στο χώρο των εξαρτήσεων αξιοποιώντας συνδυαστικά δύο μεθόδους της ποιοτικής έρευνας. Σε ένα πρώτο επίπεδο μέσω της αρχειακής μελέτης τεκμηρίων γίνεται καταγραφή του κοινωνικοδημογραφικού προφίλ των θανόντων σχετιζόμενων με εξαρτησιογόνες ουσίες και των συνθηκών θανάτου για το διάστημα 2012-2016, από τα αρχεία του Εργαστηρίου Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μελετήθηκαν 5.467 φάκελοι εκ των οποίων εντοπίστηκαν 178 περιπτώσεις που αφορούσαν χρήση ψυχοτρόπων ουσιών, δείγμα θετικό σε τουλάχιστον μία εξαρτησιογόνα ουσία. Η έρευνα ανέδειξε ως κύριες ουσίες χρήσης την ηρωίνη, την τετραϋδροκανναβινόλη (THC) και τις βενζοδιαζεπίνες. Στην πλειονότητα τους, το προφίλ των θανόντων αφορά άντρες, άνεργους, άγαμους με μέσο όρο ηλικίας θανάτου τα 41,99 έτη, διαμονή με τουλάχιστον έναν ακόμη σημαντικό άλλο και τόπο θανάτου την οικία τους. Αναδείχθηκε επίσης ότι η πλειοψηφία των θανόντων έκανε πολλαπλή χρήση ουσιών (61,8%). Η δηλητηρίαση από ουσίες αποτελεί την αιτία θανάτου του 53,9% των περιπτώσεων (96 περιπτώσεις), η αυτοκτονία το 12,4% (22 περιπτώσεις) και η οργανική αιτία σχετιζόμενη ή μη με ουσίες το 33,7% (60 περιπτώσεις) των περιπτώσεων. Η επικινδυνότητα των ουσιών, του συνδυασμού αλλά και του τρόπου χρήσης αυξάνει κατά πολύ τις πιθανότητες ενός περιστατικού υπερδοσολογίας με θανάσιμη κατάληξη. Με δεδομένο ότι οι θάνατοι από ψυχοτρόπες ουσίες μπορούν να αποφευχθούν κρίνεται κρίσιμη η αλλαγή της κλινικής πρακτικής καθώς και των προγραμμάτων έγκαιρης παρέμβασης για την πρόληψη των αιφνίδιων θανάτων. Τα παραπάνω ευρήματα μπορούν να βοηθήσουν στο σχεδιασμό και την υλοποίηση προγραμμάτων πρόληψης αιφνίδιου θανάτου από τη χρήση ουσιών και να οδηγήσουν τις πολιτικές προς την σωστή κατεύθυνση, αυτή της παροχής βοήθειας και υποστήριξης στο σπίτι.Σε ένα δεύτερο επίπεδο μέσω της μεθοδολογίας της εις βάθος συνέντευξης, διεξήχθησαν 36 συνεντεύξεις σε δομές του ΚΕΘΕΑ με άτομα που βρίσκονται σε αρχικό ή μεταγενέστερο στάδιο θεραπείας ή σε πλαίσιο επανένταξης προκειμένου να αναδειχθούν οι επιπτώσεις του θανάτου και η διαχείριση τους τόσο κατά τη χρήση όσο και κατά τη διάρκεια της θεραπείας. Αναφέρθηκαν θάνατοι τόσο από το οικογενειακό όσο και από το στενό και ευρύτερο φιλικό περιβάλλον του χρήστη. Οι μετέχοντες/ούσες αναφέρονται σε πληθώρα συναισθημάτων, όπως θυμό, ενοχή, θλίψη, ωστόσο όταν τα άτομα βρίσκονται στη χρήση ουσιών πολύ συχνά αρνούνται και αποφεύγουν την επεξεργασία των συναισθημάτων που δημιουργεί η απώλεια συνεχίζοντας τη χρήση, ορισμένες φορές μάλιστα σε μεγαλύτερη συχνότητα και ποσότητα ή και υποτροπή για όσους έχουν διακόψει τη χρήση για κάποιο διάστημα. Η επεξεργασία του πένθους πολύ συχνά εμποδίζεται ή αναστέλλεται κατά τη διάρκεια της χρήσης, ενώ κατά τη διάρκεια της θεραπείας ή της μη χρήσης βιώνουν τα συναισθήματα, συζητούν για το πένθος και προσπαθούν να το διαχειριστούν κυρίως με την υποστήριξη των άλλων και με την επικοινωνία. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην υποστήριξη όσων πενθούν, και ιδιαίτερα των ομοτίμων, για την αντιμετώπιση του πένθους μέσα από διεργασίες, όπως η επικοινωνία και η έκφραση των συναισθημάτων. Η πλειοψηφία των ατόμων που κάνουν κατάχρηση οπιούχων ουσιών έχει βιώσει κατά τη διάρκεια των περιόδων χρήσης αρκετά περιστατικά υπερβολικής δόσης (overdose) ή έχουν βρεθεί παρόντες σε αντίστοιχα περιστατικά άλλων χρηστών, καθώς συχνά τα άτομα κάνουν χρήση παρουσία φίλων, οικείων ή απλών γνωστών. Όπως αναδείχθηκε το πένθος που αναστέλλεται στην περίοδο της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες χρειάζεται να γίνει αντικείμενο επεξεργασίας παράλληλα με τη διαδικασία απεξάρτησης προκειμένου το άτομο να βρει μια νέα ισορροπία και η απεξάρτηση να είναι αποτελεσματική. Τα ευρήματα των συνεντεύξεων εις βάθος μπορούν να βοηθήσουν στο σχεδιασμό προγραμμάτων υποστήριξης και διαχείρισης πένθους, με σκοπό την πρόληψη της υποτροπής ή της κατάχρησης, την υποστήριξη των ομοτίμων αλλά και τη διερεύνηση και διαχείριση ανεπίλυτων πενθών κατά τη διάρκεια της θεραπείας.