Ο εθνοκεντρικός λόγος στη νεοελληνική τέχνη: το έθνος ως εργαλείο ανάλυσης της τέχνης στη μεταπολεμική Ελλάδα

Abstract

This thesis explains how in the postwar period the idea of the nation (ethnos) became a crucial theoretical mechanism for the assessment of artworks and the evaluation of Modern Greek art. It analyses the work of a cohort of art historians, art critics, visual artists and other experts. The thesis focuses on their arguments, regarding the existence of a “pure” national identity capable of motivating and explaining artistic expression. What is understood by the term “modern Greek art” and what are its historical origins? How has “Modern Greek art” been shaped as a field and can an exclusive national “type” of Modern Greek art be identified? What was the process to authenticate its unique character and to maintain its specific qualities? What are the boundaries between native/ indigenous and foreign/ non-Greek forms of artistic expression? Why and how are they categorized in such a way? How were concepts and terms such as “nation”, “tradition”, “Hellenism”, “self-awareness”, “particularity” or “idiosyncrasy” introduced in the post-war period? Is ethnocentrism a sufficient explanatory framework for the interpretation of Modern Greek art? The thesis tackles these questions by classifying the corpus of Modern Greek art into four different sub periods each with their own “origins” and beginnings, according to the major issues in visual arts worldwide and with the main criterion being what is regarded each time as national, especially Greek, and what is “foreign”. The question of defining its historical origins is fundamental here, since it distinguishes it from the art of other countries on the basis of some distinct national characteristics, which are differentiated by the passage of time.

Στην παρούσα διατριβή εξετάζονται οι μέθοδοι μέσα από τις οποίες μεταπολεμικά το έθνος κατέστη κεντρικό θεωρητικό εργαλείο αξιολόγησης των εικαστικών έργων και εκτίμησης της πορείας της νεοελληνικής τέχνης γενικότερα μέσα από τον λόγο ιστορικών της τέχνης, τεχνοκριτικών και καλλιτεχνών. Στόχος της είναι η ανάλυση των επιχειρημάτων εκείνων, τα οποία αναδεικνύουν έναν αμιγώς εθνικό χαρακτήρα πίσω από κάθε καλλιτεχνική έκφραση που την καθορίζει και την εξηγεί. Ποια είναι, όμως, τα όρια της νεοελληνικής τέχνης και ποιες οι απαρχές της; Ποιες ιδέες επιστρατεύτηκαν ώστε να πιστοποιηθεί ο μοναδικός χαρακτήρας της και να διασωθούν οι ιδιότητές της; Πώς διακρίνεται κάτι εντόπιο και ιθαγενές από κάτι αλλότριο και οθνείο; Ποιοι είναι οι αμιγώς εθνικοί «τύποι» της νεοελληνικής τέχνης ή τα εθνικά της υποκείμενα; Για ποιους λόγους και με ποιους τρόπους κατηγοριοποιούνται ως τέτοια; Πώς χρησιμοποιήθηκαν μεταπολεμικά έννοιες και τίτλοι, όπως, το «έθνος», η «παράδοση», ο «ελληνισμός» ή η «ρωμιοσύνη», η «αυτογνωσία», η «ιδιαιτερότητα» ή η «ιδιοσυστασία»; Ποιες οι προεκτάσεις του εθνοκεντρισμού ως βασικού πλαισίου ερμηνείας της πορείας της νεοελληνικής τέχνης και πώς χρησιμοποιείται; Με σκοπό την απάντηση των ερωτημάτων αυτών, η παρούσα μελέτη χωρίζεται σε τέσσερεις διαφορετικές ενότητες που αντιστοιχούν σε ισάριθμα κεφάλαια. Το σώμα της νεοελληνικής τέχνης ταξινομείται έτσι σε διακριτές υποπεριόδους με τις δικές τους «απαρχές» και αφετηρίες, ανάλογες με τα κυρίαρχα ζητήματα στις εικαστικές τέχνες διεθνώς και με βασικό κριτήριο το τι κάθε φορά θεωρείται εθνικό και δη ελληνικό και τι αλλότριο ή «ξένο». Το ζήτημα του προσδιορισμού των ιστορικών απαρχών της κρίνεται εδώ ως θεμελιώδες, καθώς τη διακρίνει καταστατικά από την τέχνη άλλων χωρών, με βάση κάποια ιδιαίτερα εθνικά χαρακτηριστικά, που διαφοροποιούνται με το πέρασμα του χρόνου.