Καλλιτεχνικά σωματεία και ομάδες τέχνης στην Ελλάδα κατά το α' μισό του 20ου αιώνα: η σημασία και η προσφορά τους

Abstract

The present thesis aims to study the formation of artistic groups and unions in Greece through the years 1900-1960. The goal was to demonstrate how these groups affected the course of Modern Greek Art. Common desire of the artistic groups/unions was i) the promotion of an aesthetic movement in contrast with academic tendencies, ii) the legal protection and economical assistance to their members and iii) sometimes the political and sociological differentiation. Methodologically, the paper examines the subject through critical theory. The main source for the period under examination (1900-1960) was the Press: information about artistic exhibitions organized by artist groups (with the publishing of critical texts, news and comments on the market activity) and information about the labour activities of Greek artists (with the publishing of annotations, expostulatory letters and panel discussions on artistic matters). Whenever possible, personal archives of artists and unions were studied. In general, the paper views the artistic production through a wider historic complex. The study is not restricted to the works of art or to the artists themselves. On the contrary, the study of the artistic activity is distributed on a greater and more complex network; it is interested on an invisible frame of actions and fights that concern the daily struggle of the artist in a collective effort. As seen from the study of the artist unions and groups in Greece during the period under examination (1900-1960), the main goals of the artist community could be summarized as such: during the last decades of the 19th c. and the first two decades of the 20th c., the artists through their groups seek independence from the domination of the votary of the arts, which determined the artistic activities; ii) during the years 1922-1940, a large number of artist groups and unions were formed. Without exaggeration, it is during that time that the group/union emerges as the core of the artistic life in Greece. That is because groups and unions organized large artistic exhibitions and stood by the young artists. This was an expected evolution, since Modern Greek Art achieved a closer affinity with the French and Modern Art in general; iii) the same observations can be made about the first postwar artist groups, that were formed during the years 1949-1952 and were strictly limited on organizing exhibitions. The study of artist groups/unions, especially those which were formed by young artists, shows that one of their main goals was the penetration of the artistic market. That is the creation of the suitable circumstances in order for young painters, sculptors and engravers and for young graduates in the Schools of Fine Arts to sell their works, to become known and to gain commissions. But, first of all, the formation of artist groups/unions postulated a significant aesthetic affinity, a stylistic diversion from the whole.

Στόχος της παρούσας εργασίας ήταν να μελετηθεί η σύσταση καλλιτεχνικών ομάδων-συνασπισμών στην Ελλάδα κατά το α΄ μισό του 20ού αιώνα (1900-1960) και να καταδειχθεί πώς οι συσσωματώσεις αυτές επηρέασαν την πορεία και την εξέλιξη της νεοελληνικής εικαστικής δημιουργίας. Κοινός παρανομαστής των καλλιτεχνικών ενώσεων ήταν άλλοτε η προώθηση ενός συγκεκριμένου ύφους και η αντιδιαστολή με την παράδοση ή το κατεστημένο, άλλοτε η συνδικαλιστική προστασία και οικονομική ενίσχυση δημιουργών και άλλοτε η πολιτική και κοινωνική διαφοροποίηση μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Μεθοδολογικά η εργασία αναπτύσσεται υιοθετώντας την αρχές της θεωρίας της πρόσληψης. Βασική πηγή για ολόκληρη την υπό εξέταση περίοδο (1900-1960) αποτέλεσε το σώμα του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου, τόσο σε ό,τι αφορά στην εκθεσιακή δραστηριότητα των καλλιτεχνικών ομάδων-σωματείων (με τη δημοσίευση τεχνοκριτικών σημειωμάτων, ειδησεογραφικών πληροφοριών αλλά και σχολίων για την αγοραστική κίνηση), όσο και σε σχέση με τη συνδικαλιστική δραστηριότητα των Ελλήνων καλλιτεχνών (με τη δημοσίευση υπομνημάτων, επιστολών διαμαρτυρίας και την εν γένει καλλιέργεια ευρύτερου δημοσίου διαλόγου για τα εικαστικά ζητήματα). Όπου κατέστη δυνατό, μελετήθηκαν προσωπικά αρχεία καλλιτεχνών καθώς και αρχεία φορέων. Γενικότερα, στην εργασία η καλλιτεχνική δημιουργία μελετάται μέσα από ένα ευρύτερο ιστορικό πρίσμα, δεν περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στο παραγόμενο έργο τέχνης, ως αντικείμενο αισθητικής ή ιστορικής αξίας, ή στο δημιουργό του. Αντίθετα, η μελέτη της καλλιτεχνικής δημιουργίας απλώνεται σε ένα ευρύτερο πλέγμα, ένα αόρατο πλαίσιο πράξεων και δράσεων, αρκετές εκ των οποίων αφορούν στον καθημερινό αγώνα του καλλιτέχνη σε συλλογικό επίπεδο. Όπως εξάγεται από τη μελέτη του φαινομένου των καλλιτεχνικών ενώσεων/ομάδων στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1900-1960, οι βασικοί στόχοι της καλλιτεχνικής κοινότητας θα μπορούσαν να συνοψιστούν ως εξής: α) Κατά τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού, το κύριο ζητούμενο της ελληνικής καλλιτεχνικής κοινότητας ήταν η ανεξαρτητοποίηση των καλλιτεχνών από την ασφυκτική επικυριαρχία των κύκλων των φιλοτέχνων, που με την παρεμβολή τους καθόριζαν την καλλιτεχνική ζωή· β) την περίοδο του Μεσοπολέμου (1922-1940) παρατηρείται έντονη συλλογική δραστηριότητα με την ίδρυση πλήθους ομάδων/σωματείων. Δεν είναι υπερβολή να σημειώσει κανείς ότι τα χρόνια αυτά το σωματείο αποτελεί τον βασικό πυρήνα της καλλιτεχνικής ζωής στην Ελλάδα, διοργανώνοντας εκθέσεις και βοηθώντας τους νέους κυρίως καλλιτέχνες. Επρόκειτο για μια αυτονόητη εξέλιξη, δεδομένου ότι η νεοελληνική τέχνη όδευε προς έναν ουσιαστικότερο εξευρωπαϊσμό, ερχόμενη σε αμεσότερη σύνδεση με τη γαλλική και ευρύτερα τη μοντέρνα τέχνη· γ) σε ανάλογο κλίμα κινήθηκαν και οι μεταπολεμικές ομάδες, που η δράση τους περιορίστηκε περισσότερο στη διοργάνωση εκθέσεων. Γενικότερα, η μελέτη των ομάδων, και ιδίως εκείνων που συγκροτήθηκαν από νέους δημιουργούς, καταδεικνύει ότι ένας από τους βασικούς στόχους παρέμενε η διείσδυση στην καλλιτεχνική αγορά. Η δημιουργία δηλαδή των προϋποθέσεων εκείνων που θα επέτρεπαν σε ζωγράφους και γλύπτες, νεαρούς αποφοίτους της ΑΣΚΤ που επιχειρούσαν τα πρώτα τους βήματα, να πουλήσουν έργα, να γίνουν γνωστοί στο κοινό, να επιδιώξουν παραγγελίες. Πρώτα και κύρια, όμως, η δημιουργία των καλλιτεχνικών ομάδων -αν εξαιρέσει κανείς πολυπληθή σωματεία ή εξειδικευμένες ενώσεις (π.χ. οι Γλύπτες)- προϋπέθετε μια ουσιαστική αισθητική συγγένεια, μια εκφραστική διαφοροποίηση από το σύνολο.