Η υποδοχή του μοντερνισμού στον ελληνικό περιοδικό τύπο λόγου και τέχνης 1930-1940

Abstract

Η διατριβή παρακολουθεί τις ιδεολογικές και αισθητικές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις βασιζόμενη στη σχετική βιβλιογραφία και στον κριτικό λόγο των φιλελευθέρων λογοτεχνών γύρω από τις εικαστικές τέχνες για να εντάξει στο πνευματικό κλίμα της εποχής τις θεωρητικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις των εικαστικών δημιουργών. Ζητούμενο της εργασίας υπήρξε η εμπεριστατωμένη έρευνα του τρόπου πρόσληψης του μοντερνισμού τόσο στα κείμενα όσο και στα έργα των καλλιτεχνών πέρα από τις γνωστές διαπιστώσεις σχετικά με την καθυστέρηση της ελληνικής τέχνης σε σχέση με τις ξένες μητροπόλεις άλλα και από φορμαλιστικές προσεγγίσεις οι οποίες παραγνωρίζουν την ιδιαιτερότητα του ελληνικού παραδείγματος των ιστορικών δηλαδή και κοινωνικών συνθηκών άλλα και των ιδεολογικών παραμέτρων. Γι’ αυτό το λόγο και σε περιπτώσεις καλλιτεχνών που ανέπτυξαν συστηματικότερα θεωρητικό λόγο έγινε παραβολή των κείμενων με ορισμένα έργα των καλλιτεχνών καθώς και συγκρίσεις με ευρωπαϊκά πρότυπα. Το βασικό συμπέρασμα της διατριβής είναι ότι η υποδοχή του μοντερνισμού στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1930 σε όλα τα επίπεδα έχει ιδεολογικές ορίζουσες και αφετηρία της μια νέα προσέγγιση της έννοιας του έθνους όπως την αντιλαμβάνεται μια ευρεία μερίδα των φιλελευθέρων διανοουμένων. Σύμφωνα με την έννοια του πνευματικού εθνισμού η νέου ουμανισμού η ελληνική πνευματική δημιουργία είναι σε θέση να διεκδικήσει και πάλι την πνευματική ηγεμονία στον ευρωπαϊκό χώρο. Ακολούθως η ανανέωση της μορφής κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα θα πρέπει να συμβαδίζει με την κριτική επανεξέταση της ελληνικής παράδοσης μέσα από ένα βλέμμα πεπαιδευμένο από την εξοικείωση με τις δυτικοευρωπαϊκές κατακτήσεις του μοντέρνου. Οι μόνοι που αντιδρούν στο ζητούμενο της ελληνικότητας είναι η επίσημη Αριστερά και οι διανοούμενοι του ευρύτερου αριστερού χώρου. Ενδιαφέροντα επιμέρους συμπεράσματα της διατριβής. Ο μοντερνισμός σε λίγες περιπτώσεις εξετάζεται ως προς τη σχέση του με τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες του εκσυγχρονισμού. Η ρήξη της ευρωπαϊκής μοντέρνας τέχνης και της ελληνικής νεωτεριστικής με την παράδοση γίνεται αντιληπτή ως ρηχή υποταγή στη μόδα από μεγάλο μέρος της κριτικής. Οι ίδιοι οι υποστηρικτές της νεωτεριστικής τέχνης δε δέχονται την ανανέωση της μορφής και την ανατροπή παραδεδεγμένων αξιών πάρα μόνον ως το μεταβατικό στάδιο που θα οδηγήσει σε μια νέα κανονιστική αισθητική βασισμένη στην παράδοση. Από τα θεωρητικά ζητήματα που τέθηκαν με την εμφάνιση της μοντέρνας τέχνης και της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα την ελληνική κριτική και σκέψη γενικότερα απασχολεί το θέμα της διάλυσης της μορφής. Αντίστοιχα και η ανανέωση του κριτικού λογού περιορίζεται στη μετάθεση του βάρους τόσο της ερμηνείας όσο και της αξιολόγησης του έργου τέχνης από το θέμα που αποτελούσε το βασικό κριτήριο της ακαδημαϊκής προσέγγισης στη μορφή του. Για ένα σύντομο διάστημα μάλιστα στις αρχές της δεκαετίας στη μετάθεση αυτή επενδύουν και οι εκπρόσωποι της επίσημης Αριστεράς αναζητώντας στις μορφές της μοντέρνας και νεωτεριστικής τέχνης την έκφραση του επαναστατικού περιεχομένου πριν από τη στροφή στο σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Η αφαίρεση αντιμετωπίζεται αρνητικά από το σύνολο του ελληνικού πνευματικού και καλλιτεχνικού κόσμου. Οι προτιμήσεις ενός μεγάλου μέρους των περιοδικών και των καλλιτεχνών κινούνται στα όρια της γαλλικής Ecole de Pans και τα γραπτά και τις επιλογές των Ελλήνων του Παρισιού (Κ Ζερβός Τεριάντ) και του κύκλου του περιοδικού Voyage en Grece. Ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων καλλιτεχνών έκδοτων κριτικών και θεωρητικών στηρίζει τη δίκη του σύζευξη μοντερνισμού και ελληνικής παράδοσης στο αίτημα της επιστροφής στην τάξη του γαλλικού και ιταλικού Μεσοπολεμικού Κλασικισμού. Μια από τις εκδοχές του γαλλικού Μεσοπολεμικού Κλασικισμού είναι η ανάγνωση του κυβισμού ως της κατ’ εξοχήν κλασικής τέχνης. Έτσι προτάσεις νεωτεριστών όπως οι Γκίκας και Τόμπρος συμβαδίζουν με τις διεθνείς εξελίξεις και ειδικότερα με τον εκλεκτικισμό την ιστοριογραφική προσέγγιση της τέχνης και την παραίτηση από το όραμα της παρέμβασης στην κοινωνία των μεταπρωτοποριακών κινημάτων της δεκαετίας του 1930 και το επονομαζόμενο πνεύμα της σύνθεσης. Τα άχρονα υπερ-ιστορικά κριτήρια των διαφορετικών ειδών κλασικισμών καθιστούν τις θέσεις τους προσφορές προς οικειοποίηση από το μεταξικό καθεστώς το οποίο εμφανίζεται να προωθεί τις νεωτεριστικές τάσεις στην τέχνη. Η νεωτεριστική δημιουργία και η φιλελεύθερη σκέψη συγκλίνουν με τις συντηρητικές εξελίξεις (ρεαλισμός κλασικισμός τοπιογραφία) που σημειώνονται κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Η συμβολή της διατριβής στην έρευνα καταγράφηκε ερευνήθηκε και αξιολογήθηκε υλικό το οποίο στο μεγαλύτερο βαθμό του είτε δεν είχε μέχρι τώρα ερευνηθεί είτε είχε μελετηθεί ελάχιστα και μη συστηματικά. Ανασυστάθηκαν τα κριτήρια και οι μεθοδολογικές και ιδεολογικές προσεγγίσεις κριτικών. Η προσπάθεια εντοπισμού των συγκεκριμένων έργων που αναφέρονται στα κριτικά σημειώματα συνέβαλε σε έναν ακριβέστερο προσδιορισμό του περιεχομένου των κριτηρίων των κριτικών και σε μερικές περιπτώσεις σε μια διαφορετική αξιολόγηση χρονολόγηση και ένταξη κάποιων έργων στο σύνολο της δημιουργίας ενός καλλιτέχνη. Αναδείχθηκε η σχέση της σκέψης και του έργου σημαντικότατων για τη δεκαετία άλλα και την εξέλιξη της ελληνικής τέχνης καλλιτεχνών με τα δυτικοευρωπαϊκά τους πρότυπα κείμενα και έργα. Η συνδυαστική μελέτη του υλικού ανέδειξε ένα ολόκληρο πλέγμα αλληλεπιδράσεων κατέδειξε την επίδραση των επίλογων κάποιων καλλιτεχνών και περιοδικών σε άλλα περιοδικά η στην κριτική καθώς και την υποδοχή του έργου των καλλιτεχνών στην εποχή τους. Τα πορίσματα από τη μελέτη των κείμενων και της εικονογράφησης των περιοδικών της περιόδου της δικτατορίας προσφέρουν σημαντικά ερεθίσματα για την επανεξέταση της σχέσης της δικτατορίας του Μεταξά με τη μοντέρνα τέχνη και τις νεωτεριστικές τάσεις της ελληνικής. Τέλος τα συμπεράσματα από τη μελέτη προσφέρουν ερεθίσματα και βάσεις για μια συστηματική επανεξέταση της υποδοχής του μοντερνισμού στην Ελλάδα.