Το ελληνικό σινεμά του φανταστικού 1970-2010

Abstract

This thesis is separated in two main chapters. In the first chapter we examine mainly theoretical approaches on fantasy cinema and in the second we analyze some Greek fantasy films as case study. The first chapter is separated in three parts. In the first one, we examine the history of fantasy films throughout the years since it is a genre that has a long history that covers several thematic fields. In the second part of this chapter, we set questions about the definition of genre that derive from its study. Those questions are proved hard to answer since it is hard to have a clear definition about fantasy films. The motifs blend with each other and they create new genres that in many cases are hard to classify. We use theories about the definition of genre formed by previous studies. In conclusion we might say that the basic criteria for the classification of films into the fantasy genre are: a) the motifs and codes that are used b) the spectator and its expectations. We also record the repeated motifs and stereotypes and classify them according to their filming locations and their main cinematic characters. In the next part we concentrate on the Greek Fantasy films and we record as many characteristic cases as possible from 1970 –as before this date there are no films of the genre- until 2010 –which is the year that this thesis started-. We come in the conclusion that there are very few cases of Greek filmmakers that create fantasy films and in many cases those films are rejected by the spectators. There is also a lack of women filmmakers in this genre. We examine motifs that appear in those films such as: the role of women in fantasy films, black humor, the claustrophobic atmosphere, violence, visualization of death and transformation of the body. In the third part of the first chapter we examine the Greek films from the point of view of production problems and low budget as this factor affects the final artistic product and the number of the films created. This leads us to the next step; out of all those facts derives the conclusion that the Greek Fantasy films are rejected by the audience as well as by the film critics and they are classified by them as films of no artistic value. Throughout this process of examination we make the connection of those films with social changes that took place within the past years in Greece. In the last part of this chapter we refer to fantasy literature and as this field is enormous and as a result impossible to examine it at its whole, we concentrate in those cases that Greek filmmakers appear also as authors of the genre and they seem to follow the rules of the genre, both in their films and their novels. In the second part of this thesis we examine and analyze films that we consider as some of the most significant cases of Greek Fantasy cinema. We chose those particular Greek films according to our results about the motifs of the genre and our main criterion for this was their thematic fields and their cinematic approach. We analyze them and examine their connection with society and their influences from global cinema. The first film we examine is the film Singapore Sling by Nikos Nikolaidis. In this film the absurd dominates and the boundaries between illusion and reality are blur. In this film we notice elements of film noir that are mixed with other genres. The director destroys the image of the ideal family and uses black humor in huge quantities. There are also gothic elements while his look on the female body is voyeuristic and the house that the plot of the film takes place is proved to be a kind of prison that no one is able to escape. The film Historia 52 by Alexis Alexiou is analyzed mainly for the way the director visualizes the insanity. Time has a different meaning in the film and reality changes many times throughout the film. The stereotype of claustrophobia also dominates. The subjective shots and distorted frames show the distorted mind of the hero.In the film Medousa by Giorgos Lazopoulos we examine the Myth and its adaptation into a modern one. The uncanny and the paradox, the mixture of ancient myths and orthodox religion are basic elements in the film. The fantasy genre usually sets questions about sexuality. The female is often presented as a monstrous creature –as Medousa in this film- and is capable of causing death. In the film also dominates the relation between the mother and son while the father is absent. This film is a new interpretation of the ancient myth and a comment on the female sexuality. The film To Kako by Giorgos Nousias follows the conventions of the horror film and the subjective shots are one of its characteristics. The element of exaggeration as for example the easy way that zombies are decapitated is one of its stereotypes and for these reasons zombies end up showing funny. The zombie mythology offers numerous interpretations and it is an inexhaustible source of inspiration for filmmakers. In the film The Attack of the Giant Mousaka by Panos Koutras we examine those elements that connect this film with the B-movies of the ‘50s. It is interesting the way that the director uses humor to talk about social stereotypes. There is queer aesthetic in the film with the bright colors on the set and the costumes. Black humor is combined with horror in many genre films but in this film it is a vital element. So in conclusion, via the study of those films in the Greek production in total, we study their connection with social events which influence the Greek directors. We search for the source of their inspiration and study their thematic fields. When we talk about fantasy films we have in mind creatures that give chills to us because they are in total opposition with our common sense and the rules of nature. This filmic world we study overturns our stability and the world as we know it and offers a new reading of reality. The Greek fantasy films present a different point of view when it comes in matters that concern the Greek society and they offer a lot in a genre that -although is rare in Greece- it contributes to the Greek cinema and is be a genre worth to be mentioned.

Η διατριβή αυτή χωρίζεται σε δυο ενότητες. Στο πρώτο μέρος επικεντρωνόμαστε κυρίως στις θεωρητικές προσεγγίσεις και στο δεύτερο αναλύονται ορισμένες ελληνικές ταινίες του είδους. Η διατριβή αυτή καλύπτει την περίοδο από το 1970 καθώς νωρίτερα δεν παρατηρούνται δείγματα του είδους μέχρι το 2010, χρονολογία έναρξης της διατριβής. Η πρώτη ενότητα χωρίζεται σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο μέρος του πρώτου κεφαλαίου, εξετάζεται η πορεία του κινηματογράφου του φανταστικού και η εξέλιξή του μέσα στα χρόνια καθώς πρόκειται για ένα είδος με μακρά ιστορία και ποικιλομορφία όσον αφορά τις θεματικές και την αισθητική του. Στη συνέχεια τίθενται τα ερωτήματα σχετικά με τον ορισμό του είδους. Γεγονός που αποδεικνύεται προβληματικό καθώς δείχνει εξαιρετικά δύσκολο να αποδοθεί ένας σαφής ορισμός για το σινεμά του φανταστικού καθώς τα είδη αναμιγνύονται μεταξύ τους, δημιουργώντας υπο-είδη και υβρίδια που σε πολλές περιπτώσεις είναι δύσκολο να ταξινομηθούν. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως τα βασικά κριτήρια για τον διαχωρισμό των ειδών και την κατάταξη μιας ταινίας στο είδος του φανταστικού, είναι από την μια: α) τα μοτίβα και οι κώδικες που το χαρακτηρίζουν και από την άλλη: β) το κοινό και η προσδοκία του. Στο τρίτο μέρος, καταγράφονται τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα και τα στερεότυπα στις ταινίες του είδους, ταξινομούνται με βάση τον τόπο που διαδραματίζονται τα γεγονότα και τους κινηματογραφικούς χαρακτήρες. Κατόπιν αυτού, στο δεύτερο κεφάλαιο, η έρευνα επικεντρώνεται στον ελληνικό κινηματογράφο, επιχειρώντας μια όσο το δυνατόν πληρέστερη καταγραφή των χαρακτηριστικών περιπτώσεων του είδους. Από τα πορίσματα της έρευνας φαίνεται πως οι περιπτώσεις των ελλήνων δημιουργών που έχουν ασχοληθεί με το σινεμά του είδους είναι ελάχιστες, το ελληνικό σινεμά του φανταστικού σε πολλές περιπτώσεις αποδεικνύεται παρεξηγημένο, βρίσκεται στην αφάνεια, και είναι σχεδόν παραγκωνισμένο από το κοινό και την πλειονότητα των ελλήνων σκηνοθετών. Παρατηρείται επίσης ευδιάκριτα, μια έλλειψη γυναικών σκηνοθετών στο είδος. Κυρίαρχα μοτίβα αποδεικνύονται το χιούμορ και η σάτιρα, η κλειστοφοβική ατμόσφαιρα, η βία, η απεικόνιση του θανάτου και της μεταμόρφωσης του σώματος και εξετάζεται και ο ρόλος του γυναικείου φύλου σε αυτές. Στο Τρίτο κεφάλαιο της πρώτης ενότητας εξετάζεται η ελληνική κινηματογραφία από την πλευρά των προβλημάτων παραγωγής που αντιμετωπίζουν οι έλληνες σκηνοθέτες, καθώς το θέμα του προϋπολογισμού μιας ταινίας έχει συνέπειες στην ποιότητα και την ποσότητα αυτών. Αυτό μας οδηγεί στο επόμενο βήμα της έρευνας που αφορά στην παρατήρηση πως το ελληνικό σινεμά του φανταστικού είναι σχετικά άγνωστο στο ευρύ κοινό και η επικρατούσα άποψη είναι η απόρριψή του από το κοινό και τους κριτικούς ως ταινίες αμφίβολης καλλιτεχνικής ποιότητας και αξίας. Μέσα από την καταγραφή των προβλημάτων αυτών έγινε η σύνδεση του είδους στην Ελλάδα με τις κοινωνικές μεταβολές της εκάστοτε περιόδου. Το τρίτο κεφάλαιο κλείνει με αναφορά στην λογοτεχνία του είδους και καθώς το πεδίο της είναι αχανές η έρευνα επικεντρώνεται κυρίως σε περιπτώσεις ελλήνων σκηνοθετών όπου εκτός από την παρουσία τους στην μεγάλη οθόνη ως σεναριογράφοι ή σκηνοθέτες έχουν παρουσία και στην λογοτεχνία του είδους και τα δείγματα γραφής τους αποδεικνύεται πως ακολουθούν τους κανόνες του φανταστικού. Στην δεύτερη ενότητα της παρούσας διατριβής αναλύονται ορισμένες ελληνικές ταινίες που θεωρούνται αξιοσημείωτες περιπτώσεις και προσφέρουν πλούσιο υλικό για ανάλυση. Οι ελληνικές ταινίες του είδους του φανταστικού επιλέχθηκαν με βάση τις παρατηρήσεις για τα μοτίβα του είδους και με κύριο κριτήριο το ενδιαφέρον που παρουσίαζε η θεματική τους και η σκηνοθετική τους προσέγγιση. Οι ταινίες αυτές αναλύονται κειμενικά, καταγράφονται τα μοτίβα που χρησιμοποιούν και εξετάζεται η σχέση τους με το ελληνικό κοινωνικό γίγνεσθαι καθώς και οι επιρροές τους από τον παγκόσμιο κινηματογράφο. Αναλυτικά, εξετάζεται πρώτη στη σειρά η περίπτωση του Νίκου Νικολαΐδη με την ταινία Singapore Sling. Στην ταινία αυτή η αφήγηση διακρίνεται από το παράλογο και τα όρια της πραγματικότητας είναι δυσδιάκριτα. Κυριαρχεί το στοιχείο του φιλμ νουάρ το οποίο αναμειγνύεται με άλλα είδη. Ο σκηνοθέτης αποδομεί το ιδεώδες της οικογένειας ενώ υπάρχει έντονο το στοιχείο του μαύρου χιούμορ και το γοτθικό στοιχείο. Η ματιά του σκηνοθέτη πάνω στο γυναικείο φύλο δείχνει ηδονοβλεπτική ενώ το σπίτι αποδεικνύεται ένα είδος φυλακής που κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτό. Η ταινία Ιστορία 52 του Αλέξη Αλεξίου, αναλύεται κυρίως σε σχέση με τον τρόπο που αποδίδεται οπτικά η παράνοια. Η έννοια του χρόνου παίρνει άλλες διαστάσεις, οι εκδοχές που παρουσιάζονται ως πραγματικότητα αλλάζουν πολλές φορές κατά τη διάρκεια της ταινίας και κυριαρχεί το χαρακτηριστικό της κλειστοφοβίας. Τα υποκειμενικά πλάνα και τα κάδρα σε πλάγιες γραμμές υποδηλώνουν την διαστρεβλωμένη αντίληψη του ήρωα για την πραγματικότητα. Επόμενη ταινία είναι Η Μέδουσα του Γιώργου Λαζόπουλου, όπου εξετάζεται το υπερφυσικό στοιχείο και κυρίως ο Μύθος και η μεταφορά του στη σύγχρονη πραγματικότητα. Το ανεξήγητο και το παράδοξο, η μίξη της αρχαίας δοξασίας και της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας είναι στοιχεία που κυριαρχούν στην ταινία. Καθώς το είδος του φανταστικού εισάγει ερωτήματα γύρω από τη σεξουαλικότητα μελετάται η παρουσία του θηλυκού έτσι όπως παρουσιάζεται σε πολλές ταινίες του είδους με την μορφή ενός τερατόμορφου πλάσματος, όπως εδώ η Μέδουσα. Η θηλυκή φιγούρα κυριαρχεί ως ένα δυναμικό στοιχείο ικανό να προκαλέσει τον θάνατο ενώ δείχνει κυρίαρχη η σχέση μητέρας-γιού και φανερή η έλλειψη της πατρικής φιγούρας. Η ταινία Μέδουσα λειτουργεί ως όχημα για μια καινούργια ανάγνωση του μύθου και ως ένα σχόλιο πάνω στην γυναικεία φύση και σεξουαλικότητα. Η ταινία Το Κακό του Γιώργου Νούσια είναι η μοναδική ελληνική μεγάλου μήκους ταινία, που έχει ως κύρια θεματική τον μύθο των Ζωντανών-Νεκρών. Έτσι αναλύεται σε σχέση με τα ζόμπι που παρουσιάστηκαν κατά καιρούς στον κινηματογράφο, κυρίως με αυτά του Romero και τα στοιχεία που αναφέρονται την έννοια του “gore”. Η ταινία ακολουθεί τις συμβάσεις του horror film και η χρήση των υποκειμενικών πλάνων είναι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Το στοιχείο της υπερβολής όπως η ευκολία με την οποία ξεριζώνονται τα κεφάλια των ζόμπι είναι χαρακτηριστικό και η εμφάνιση τους, αν και κατά βάση τρομακτική, δείχνει αστεία μέσα στην υπερβολή της. Η θεματική των ζόμπι είναι εύπλαστη και διαθέτει πλήθος συμβολισμών γι’ αυτό και παραμένει ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για τους δημιουργούς. Τέλος, στην ταινία Η Επίθεση του Γιγαντιαίου Μουσακά του Πάνου Κούτρα μελετούνται τα στοιχεία αυτά που το συνδέουν με τις αμερικανικές B-movies του ’50. Παρουσιάζει ενδιαφέρον ο τρόπος που ο σκηνοθέτης προσαρμόζει στα ελληνικά δεδομένα αυτά τα μοτίβα και ο τρόπος που χρησιμοποιεί το χιούμορ και τη σάτιρα για να υπονομεύσει τα κοινωνικά στερεότυπα. Κυριαρχεί queer αισθητική, με τα στρας και τα έντονα χρώματα στα ρούχα και στα σκηνικά. Σε πολλές ταινίες θρίλερ, συνδυάζεται ο τρόμος με την κωμωδία. Στην Επίθεση του Γιγαντιαίου Μουσακά αυτό το στοιχείο είναι κυρίαρχο και επικρατεί του τρόμου. Συμπερασματικά λοιπόν, μέσα από την μελέτη των ταινιών του είδους του φανταστικού της ελληνικής παραγωγής, μελετήσαμε τη σχέση τους με το κοινωνικό γίγνεσθαι. Τα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που κυριάρχησαν στην ελληνική δημόσια σφαίρα δεν άφησαν ανεπηρέαστους τους έλληνες δημιουργούς. Αναζητήσαμε τις απαρχές της θεματικής τους και την πηγή έμπνευσής τους. Όταν μιλάμε για το σινεμά του φανταστικού, μιλάμε για πλάσματα που προκαλούν ανατριχίλες επειδή έρχονται σε αντίθεση με την ανθρώπινη λογική και τους νόμους της φύσης. Το κινηματογραφικό σύμπαν που μελετήσαμε ανατρέπει τις ισορροπίες και τον φυσικό κόσμο έτσι όπως τον ξέρουμε, προσφέροντας μια καινούργια ανάγνωση της πραγματικότητας. Οι ελληνικές ταινίες του φανταστικού –αν και ελάχιστες σε σχέση με τον παγκόσμιο κινηματογράφο- παρουσιάζουν την δική τους άποψη σε θέματα που αφορούν την ελληνική κοινωνία και έχουν να προσφέρουν σε ένα είδος κινηματογράφου που αν και σπάνιο στην Ελλάδα, εν τούτοις συνεισφέρει στο ελληνικό κινηματογραφικό τοπίο και μπορεί να σταθεί ως είδος άξιο λόγου.