Πόλη και κινηματογραφική μορφή: οι ταινίες πόλης του ελληνικού κινηματογράφου (1994-2004)

Abstract

This thesis contributes to the historiography of Greek Cinema defining, among a plethora of 217 films made during the period 1994-2004, a distinct category of 8 films which can be labelled as Athenian city films. The methodology employed is that of Historical Poetics and of the specific program called neo-formalism by D. Bordwell and Kr. Thompson, enriched with the terminology of other narratologists like Genette. The advantage of such a methodology, which is different from the contemporary studies on the theme city and cinema, is that the cinematic city is regarded as a functional narrative and stylistic element, necessary in order to define a category within the body of Greek films in the aforementioned period. Therefore, the question raised does not concern the "image of Athens" but the way in which Athens is engaged in the "cinematic form", in the combination of narrative and stylistic devices. The basic methodological tool of this approach is the concept of "de-familiarization" which is used to in order to structure the thesis in two parts: the first one concerns the city as background, meaning the familiarized Athens, and the second explains the category of "the Athenian city films" which "de-familiarize" the common functions of the city within the cinematic form. In particular, in the "city as background", conventional devices restrict the role of the city to that of the scenic background, the atmosphere, or of a summarized view. Such mechanisms are the "index shots" and the "urban montage sequences', the shot/reverse shots, the medium and close-up shots, the establishing shots or sequences of built environment of anonymous architecture. In the subsequent part, the "city films" are defined. Those films "defamiliarize" mechanisms that induce the causality of the cinematic form. Particularly, in the first chapter the mechanisms which build the cinematic city are motivated "compositionally", aiming at inducing narrative causality. This means that the city attains characteristics and qualities just like the characters and reacts with them, slows down or accelerates the progress of the plot and is responsible for the path and the shape that the plot ultimately takes. The second chapter discusses the presence of mechanisms that are justified by conditions of real life and more precisely by the culturally predefined notions of that reality. "City films" pose an overall "rhetoric of authenticity. The third chapter examines the mechanisms which fabricate the city as an "artifice". Mostly through the process of "composition", not necessarily performed digitally onto the recording medium itself, but as an overall creative philosophy, the city acquires autonomous artistic qualities as it comes into contact with the cinematic medium. The fourth chapter examines the urban "transtextuality" of the films. This category tends to refer to other city films, mechanisms that draw attention to the city, as well as to other urban genres. This sort of motivation succeeds in solidifying the thematics of the city within the cinematic form.

Η συγκεκριμένη διατριβή αποτελεί συμβολή στην ιστοριογραφία του ελληνικού κινηματογράφου αφού αναδεικνύει μέσα από τις 217 ταινίες της περιόδου 1994-2004, μια ιδιαίτερη κατηγορία 8 ταινιών που μπορούν να ονομαστούν αθηναϊκές ταινίες πόλης. Η μεθοδολογική προσέγγιση που χρησιμοποιείται είναι αυτή της Ιστορικής Ποιητικής και του νεο-φορμαλισμού των D. Bordwell και Kr. Thompson, εμπλουτισμένη με την ορολογία αφηγηματολόγων όπως ο Genette. Το πλεονέκτημα μιας τέτοιας μεθοδολογικής προσέγγισης διαφορετικής από τις μέχρι τώρα μελέτες του θέματος πόλη και κινηματογράφος είναι ότι η κινηματογραφημένη πόλη εκλαμβάνεται σαν ένα λειτουργικό αφηγηματικό και υφολογικό στοιχείο, καταλυτικό για το προσδιορισμό μιας κατηγορίας ταινιών μέσα στο σώμα του ελληνικού κινηματογράφου. Επομένως, το ερώτημα δεν είναι ποια είναι η «εικόνα της Αθήνας» αλλά πως η Αθήνα εμπλέκεται στην «κινηματογραφική μορφή», στο συνδυασμό αφηγήματος και υφολογικών μηχανισμών με τους οποίους αυτό εκφράζεται. Το βασικότερο μεθοδολογικό εργαλείο αυτής της προσέγγισης είναι η έννοια της «απο-οικειοποίησης» η οποία χρησιμοποιείται για να δομηθεί η διατριβή σε δύο βασικά μέρη: σε αυτό που εξηγεί την «προσοικειωμένη Αθήνα», δηλαδή την πόλη των «αυτοματοποιημένων» κινηματογραφικών μηχανισμών και σε αυτό που προσδιορίζει τις «ταινίες πόλης», τις ταινίες που «απο-οικειοποιούν» τις δεδομένες λειτουργίες της πόλης μέσα στην κινηματογραφική μορφή. Πιο συγκεκριμένα στην «προσοικειωμένη πόλη» αναδεικνύονται οι συμβατικοί μηχανισμοί με τους οποίους η πόλη περιορίζεται στο ρόλο του σκηνικού φόντου ή της ατμόσφαιρας. Τέτοιοι μηχανισμοί είναι τα «πλάνα-δείκτες» και οι «σεκάνς αστικού μοντάζ», τα αντίστοιχα πλάνα, τα μεσαία πλάνα και τα κοντινά πλάνα, τα «πλάνα ή σκηνές εδραίωσης» κτισμένου περιβάλλοντος της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Στη συνέχεια, στο επόμενο μέρος προσδιορίζονται οι ταινίες πόλης. Οι ταινίες αυτέςχρησιμοποιούν «απο-οικειοποιητικούς» μηχανισμούς που προκαλούν την αιτιότητα της κινηματογραφικής μορφής. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο, οι μηχανισμοί που κατασκευάζουν την κινηματογραφημένη πόλη λειτουργούν «συνθετικά», έχουν στόχο δηλαδή να προκαλέσουν την αφηγηματική αιτιότητα. Αυτό σημαίνει ότι η πόλη για το αφήγημα αποκτά χαρακτηριστικά και ιδιότητες ακριβώς όπως και οι χαρακτήρες και αλληλοεπιδρά μαζί τους, επιβραδύνει ή επιταχύνει την εξέλιξη της πλοκής και τέλος είναι υπεύθυνη για το σχήμα που αυτή παίρνει. Το δεύτερο κεφάλαιο ασχολείται με την παρουσία μηχανισμών που αιτιολογούνται από την αναγωγή σε συνθήκες της πραγματικής ζωής, αλλά πιο συγκεκριμένα από τις πολιτισμικά καθορισμένες ιδέες για την πραγματικότητα. Οι ταινίες πόλης στήνουν μια συνολική «ρητορική της αυθεντικότητας». Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζονται οι μηχανισμοί εκείνοι που κατασκευάζουν την «πόλη ως τεχνούργημα». Μέσα από τη χρήση ψηφιακών εφέ αλλά κυρίως μέσα από τη λογική της «σύνθεσης» όχι απαραίτητα ψηφιακής στον υλικό φορέα αλλά στη λογική, η πόλη αποκτά αυτόνομο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον καθώς έρχεται σε επαφή με το κινηματογραφικό μέσο. Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζεται η «διαλεκτική κειμενικότητα» των ταινιών. Οι ταινίες αυτές έχουν την τάση να αναφέρονται σε άλλες αστικές ταινίες, μηχανισμούς ανάδειξης της πόλης και είδη. Αυτός ο κοινός αστικός ορίζοντας εξασφαλίζει μια πύκνωση της θεματικής της πόλης μέσα στην κινηματογραφική μορφή.