Η επίδραση του Ευριπίδη στην μετακλασική τραγωδία: ο Σαίξπηρ και οι επίγονοί του

Abstract

The present thesis entitled "Euripides' influence on postclassical tragedy: Shakespeare and his descendants" concerns a comparative study between selected texts of Euripides and works of European literary production that have their roots in Shakespeare. In fact, Hamlet's emblematic play is the matrix in which Euripides' tendencies evolve and mutate to express new ideological data. My thesis consists of five chapters. At first, the introduction, since the process of choosing the subject and the works that have been chosen (Orestes, Electra, Troiades, Alcestis) are mentioned and are subject to comparison, secondly, the general objectives are given which is to demonstrate the vitality and adaptability of the ancient myth as it survives and transitions into different textual genres, is renewed and strengthened to express new values within the context of history where it belongs. Then, reference is made to the goals of the history of literature as a rejuvenating factor that shapes the society in which Euripides is included as the dramatist with, perhaps, the greatest impact on European literary production. In the new section, the historical conjunctures of the late 5th century of classical Athens that arise in the 16th century of the Enlightenment are presented, represented by Shakespeare and are strengthened in the 20th century where they become apparent through the French theater of Sartre (Flies), Giraudoux (The War of Troy will not occur), Anouilh (Medea) and Camus (The Righteous) and in Eliot's modernist art (Waste land and Cocktail Party). In the same chapter judgments are made about the similarities or differences regarding the socio-political process they produced through the detection of cultural behaviors and comparison with contemporary situations. As the importance of the influence of institutional and social contexts places the work in the genre category, it was deemed necessary to compare the performance art of tragedy with the philosophical theater of Sartre and Camus, the anthropocentric theater of Giraudoux, the realistic theater of Anouilh and the modernist theater of Eliot. The introductory chapter closes with the role of the reader as a criterion of literary development as, depending on his attitude, he stratifies the work in society. The second chapter - the main body of the thesis - concerns the comparison of Hamlet and Euripides' predecessor Orestes through the presentation of the adventure of the two heroes. In this chapter, the characterization and psychographic comparison is attempted and special emphasis is placed on the motif of revenge in ancient Greek and Renaissance drama with the aim of demonstrating the gradual renewal of the myth and consequently of the morals as expressed by the two dramatists. As a criterion of modernity in Hamlet, the inner freedom of the hero is distinguished as the contemplative man is put in the role of avenger. The aim of the chapter is to demonstrate through the renewal of morals a new perspective unknown in the classical world that looks forward to the expanded world of the Enlightenment. The third chapter dedicated to the French theater is placed in the wake of Shakespeare. Thus, from the version of the ancient myth where the psyche is motivated by the concept of consciousness that has, however, been shaped by external factors, this case creates the profile of a restless soul that turns on itself and frees itself by its own forces from the commitments of metaphysical faith. The radical renewal of the myth takes place in Sartre where the concept of consciousness illuminates existence, creating the condition of freedom. The innovation here lies in the fact that the force that leads to destiny comes from his inner-self, his inner freedom, that leads him to action, to the struggle for coexistence. The hero focuses on "individual existence" which downplays fate as a means that necessarily leads him to "action". The ideological continuation of the Sartre hero who has an even greater participation in "energy" is found in Giraudoux where the hero embodies the overcoming of fate, declaring his resistance to all forms of destiny. The explosion of freedom that necessarily leads to action can be found, co-optedly, in the Medea of Anouilh where volition is introduced as a tendency of female nature towards the field of consciousness that replaces the divine law here as well and is completed with Camus' hero who further confirms the positions and the values of the Enlightenment since the Good of freedom is identified with life itself. In the fourth chapter devoted to Eliot's modernist theatre, which shows common thematic approaches, the hero transforms his personal rages into beneficial Eumenides towards transpersonal values and the concept of freedom is again presented as the new value that replaces destiny, expressing new perspectives renewal of life. Finally, the thesis concludes with the conclusions as projected through the point of connection which is freedom as the new value pre-scribed by Shakespeare and takes on a new dimension in a different political social and existential environment each time, proposing a new attitude to life. In conclusion, the ultimate goal of the work is to demonstrate the timeless survival of ancient myths, which to this day are recreated and equip modern dramatists to produce plays, which move the modern reader/spectator to an additional interpretation that gives new meaning to present.

Η παρούσα διατριβή με τίτλο «Η επίδραση του Ευριπίδη στην μετακλασική τραγωδία: Ο Σαίξπηρ και οι Επίγονοί του» αφορά σε μια συγκριτική μελέτη ανάμεσα σε επιλεγμένα κείμενα του Ευριπίδη και σε έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνικής παραγωγής που έχουν τις ρίζες τους στον Σαίξπηρ. Το εμβληματικό, μάλιστα, έργο του Άμλετ αποτελεί τη μήτρα μέσα στην οποία οι τάσεις του Ευριπίδη εξελίσσονται και μεταλλάσσονται για να εκφράσουν νέα ιδεολογικά δεδομένα. Η εργασία μου αποτελείται από πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο, το εισαγωγικό, αφού γίνεται αναφορά στη διαδικασία επιλογής του θέματος και στα έργα που έχουν επιλεγεί (Ορέστης, Ηλέκτρα, Τρωάδες, Άλκηστη) και υπόκεινται σε σύγκριση, δίνονται οι γενικοί στόχοι που είναι η κατάδειξη της ζωτικότητας και προσαρμοστικότητας του αρχαίου μύθου καθώς επιβιώνει και μεταβαίνει σε διαφορετικά κειμενικά είδη, ανανεώνεται και ισχυροποιείται για να εκφράσει νέες αξίες μέσα στο πλαίσιο της ιστορίας όπου ανήκει. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στους στόχους της ιστορίας της λογοτεχνίας ως ανανεωτικού παράγοντα που διαμορφώνει την κοινωνία μέσα στην οποία εντάσσεται ο Ευριπίδης ως ο δραματουργός με την μεγαλύτερη, ίσως, επίδραση στην ευρωπαϊκή λογοτεχνική παραγωγή. Στην νέα ενότητα, παρουσιάζονται οι ιστορικές συγκυρίες των τελών του 5ου αιώνα της κλασικής Αθήνας που ανακύπτουν στον 16ο αιώνα του Διαφωτισμού που εκπροσωπεί ο Σαίξπηρ και ισχυροποιούνται στον 20ό αιώνα όπως γίνονται φανερές μέσα από το γαλλικό θέατρο των Σαρτρ (Μύγες), Ζιρωντού (Ο πόλεμος της Τροίας δεν θα γίνει), Ανούιγ (Μήδεια) και Καμύ (Οι Δίκαιοι) και την μοντερνιστική τέχνη του Έλιοτ (Έρημη Χώρα και Κοκτέιλ Πάρτι). Στο ίδιο κεφάλαιο διαπιστώνονται κρίσεις για τις ομοιότητες ή τις διαφορές σχετικά με την κοινωνικοπολιτική διαδικασία που παρήγαγαν τα έργα μέσα από την ανίχνευση πολιτιστικών συμπεριφορών και την σύγκριση με σύγχρονες καταστάσεις. Καθώς η σημασία της επίδρασης των θεσμικών και κοινωνικών συμφραζομένων εντάσσει το έργο στην κατηγορία του είδους, κρίθηκε αναγκαία η σύγκριση ανάμεσα στην παραστασιακή τέχνη της τραγωδίας με το αναγεννησιακό θέατρο του Σαίξπηρ, το φιλοσοφικό θέατρο των Σαρτρ και Καμύ, το ανθρωποκεντρικό του Ζιρωντού, το ρεαλιστικό του Ανούιγ και το μοντερνιστικό του Έλιοτ. Το εισαγωγικό κεφάλαιο κλείνει με τον ρόλο του αναγνώστη ως κριτήριο λογοτεχνικής εξέλιξης καθώς ανάλογα με την στάση του, διαστρωματώνει το έργο στην κοινωνία.Το δεύτερο κεφάλαιο -κύριο σώμα της διατριβής- αφορά στην σύγκριση Άμλετ και του προκατόχου του ευριπίδειου Ορέστη μέσα από την παρουσίαση της περιπέτειας των δύο ηρώων. Σε αυτό το κεφάλαιο επιχειρείται η χαρακτηρολογική και ψυχογραφική τους σύγκριση και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο μοτίβο της εκδίκησης στο αρχαίο ελληνικό και στο αναγεννησιακό δράμα με στόχο να καταδειχθεί η σταδιακή ανανέωση του μύθου και κατά συνέπεια των ηθών όπως εκφράζονται από τους δύο δραματουργούς. Ως κριτήριο νεωτερικότητας στον Άμλετ εξαίρεται η εσωτερική ελευθερία του ήρωα καθώς ο στοχαστικός άνθρωπος τίθεται σε ρόλο εκδικητή. Στόχος του κεφαλαίου είναι να καταδειχθεί μέσα από την ανανέωση των ηθών μία νέα προοπτική, άγνωστη στον κλασικό κόσμο που προσβλέπει στον διευρυμένο κόσμο του Διαφωτισμού. Το τρίτο κεφάλαιο που αφιερώνεται στο γαλλικό θέατρο, τοποθετείται στον απόηχο του Σαίξπηρ. Έτσι, από την εκδοχή του αρχαίου μύθου όπου ο ψυχισμός υποκινείται από την έννοια της συνείδησης που, ωστόσο, έχει διαμορφωθεί από εξωτερικούς παράγοντες, δημιουργείται το προφίλ μιας ανήσυχης ψυχής που στρέφεται στον εαυτό της και απελευθερώνεται με τις δικές της δυνάμεις από τις δεσμεύσεις της μεταφυσικής πίστης. Η ριζική ανανέωση του μύθου διενεργείται στον Σαρτρ όπου η έννοια της συνείδησης φωτίζει την ατομική ύπαρξη, δημιουργώντας την συνθήκη «ελευθερίας». Η καινοτομία, εδώ, έγκειται στο ότι η δύναμη που οδηγεί στο πεπρωμένο προέρχεται από τον ίδιο, την εσωτερική ελευθερία, που τον οδηγεί σε πράξη, στον αγώνα για συνύπαρξη. Έτσι, ο ήρωας θέτει στο επίκεντρο το «ατομικό υπάρχειν» που υποβαθμίζει τη μοίρα ως μέσο που τον οδηγεί υποχρεωτικά στο «ενεργεῖν». Η ιδεολογική συνέχεια του σαρτρικού ήρωα που έχει ακόμη μεγαλύτερη συμμετοχή στο «ενεργεῖν» εντοπίζεται στον Ζιρωντού όπου ο ήρωας ενσαρκώνει την υπέρβαση της μοίρας, δηλώνοντας την αντίστασή του σε όλες τις μορφές πεπρωμένου. Η «έκρηξη ελευθερίας» που οδηγεί υποχρεωτικά σε πράξη εντοπίζεται, συνεκδοχικά, στην Μήδεια του Ανούιγ όπου το βουλεύεσθαι εισάγεται ως τάση της γυναικείας φύσης προς το πεδίο της συνείδησης που αντικαθιστά κι εδώ τον θείο νόμο και ολοκληρώνεται με τον ήρωα του Καμύ που επιβεβαιώνει ακόμη περισσότερο τις θέσεις και τις αξίες του Διαφωτισμού αφού το αγαθό της ελευθερίας ταυτίζεται με την ίδια την ζωή. Στο τέταρτο κεφάλαιο που αφιερώνεται στο μοντερνιστικό θέατρο του Έλιοτ, και εμφανίζει κοινές θεματικές προσεγγίσεις με τα προηγούμενα έργα, ο ήρωας μετασχηματίζει τις προσωπικές του μανίες σε ευεργετικές Ευμενίδες προς υπερπροσωπικές αξίες ενώ η έννοια της ελευθερίας προβάλλεται και πάλι ως η νέα αξία που αντικαθιστά το πεπρωμένο, εκφράζοντας νέες προοπτικές ανανέωσης της ζωής. Τέλος, η διατριβή ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα όπως προβάλλονται μέσα από το σημείο διασύνδεσης που είναι η ελευθερία ως η νέα αξία που προδιαγράφει ο Σαίξπηρ και παίρνει νέα διάσταση σε διαφορετικό κάθε φορά πολιτικό κοινωνικό και υπαρξιακό περιβάλλον, προτείνοντας μία νέα στάση ζωής. Εν κατακλείδι, απώτερος στόχος του πονήματος είναι να καταδειχθεί η διαχρονική επιβίωση των αρχαίων μύθων, που ως τις μέρες μας αναδημιουργούνται και εξοπλίζουν τους σύγχρονους δραματουργούς ώστε να προκύψουν έργα, τα οποία κινούν τον σύγχρονο αναγνώστη/θεατή σε μια επιπλέον ερμηνεία που δίνει νέο νόημα στο παρόν.