Pratiques funéraires en Grèce Centrale à la période byzantine: analyse à partir des données archéologiques et biologiques

Abstract

Archaeological and historical research on Byzantine culture and daily life tell us many things about burial custom. The place for the foundation of the cemeteries, their organization and the behavior of the living toward the dead has changed through time. These changes go with socioeconomic and demographic changes in the Greek territory, especially after the 9th century A.D. The aim of this analysis is to show variations of the structures of the funerary space. For this reason, an attempt was made to reconstruct the archaeological context and the biological identity of the deceased (N = 456) and examine burial custom within a chosen geographic entity: Central Greece. This analysis was based on four osteological series dated from the 6th to the 16th century A.D. Results show that socioeconomic and political changes through Byzantine times can certainly be seen in burial custom. Grave architecture is homogenous in the Early Byzantine cemetery. Individuals seem to have died young due to living under precarious conditions. Burials are grouped according to age and palaeopathological criteria; different groups seem to represent different social classes, probably related to a period of regional political-economic crisis. At the Middle Byzantine period an important variety in the grave architecture was noticed and conditions of life seem to be improved. Differential use of elaborated and modest funerary structures as well as the significance of the inhumations according to their emplacement within or around the church seems to be the impact of social factors. The results can not be examined chronologically. The representation of individuals within graves and cemeteries as well as the organization of the funerary space in each period are related to socioeconomic parameters.

Όπως προκύπτει από την αρχαιολογική και ιστορική έρευνα, ο χώρος ίδρυσης, η οργάνωσητων νεκροταφείων και η συµπεριφορά απέναντι στους νεκρούς µεταβλήθηκαν µε το πέρασµα του χρόνου. Αυτή η αλλαγή συµπορεύτηκε µε τις κοινωνικοοικονοµικές και δηµογραφικές αλλαγές που συντελέσθηκαν στον ελληνικό χώρο, κυρίως µετά τον 9ο αιώνα µ.Χ. Σκοπός αυτής της βιοαρχαιολογικής µελέτης είναι να διερευνηθούν οι παράγοντες που θα µπορούσαν να επηρεάσουν διαχρονικά τα ταφικά έθιµα σε µια συγκεκριµένη γεωγραφική περιοχή, που πολύ συχνά αποτέλεσε µια ενιαία διοικητική αρχή. Το ανθρωπολογικό υλικό προέρχεται από τις παρακάτω θέσεις: Ακραίφνιο (Βοιωτία), Θήβα (Βοιωτία), Σπάτα (Αττική) και Ιερός Ναός Παντάνασσας στο Μοναστηράκι (Αττική). Τα δείγµατα καλύπτουν ένα ευρύ χρονολογικό φάσµα από τον 6ο έως τον 16ο αιώνα µ.Χ. Συνολικά αναλύθηκαν 461 άτοµα. Εκτός από τη χρονολογική προσέγγιση, οι µεσοβυζαντινές συλλογές της Θήβας και των Σπάτων µας έδωσαν τη δυνατότητα να αναλύσουµε τα ταφικά έθιµα σε δύο σύγχρονα νεκροταφεία, προερχόµενα από διαφορετικό κοινωνικοοικονοµικό περιβάλλον: το αστικό νεκροταφείο των Θηβών και το προαστιακό των Σπάτων. Με βάση τα αρχαιολογικά δεδοµένα, πρόκειται για νεκροταφεία αριστοκρατικού και αγροτικού χαρακτήρα αντίστοιχα. Ως αρχαιολογικά δεδοµένα καταγράφηκαν τα εξής: τυπολογία των τάφων και των ταφών (πρωτογενείς και ανακοµιδές), προσανατολισµός και στάση του νεκρού και παρουσία προσκέφαλου. Η βιολογική προσέγγιση βασίστηκε στον προσδιορισµό του φύλου, της ηλικίας, τα µετρικά και επιγενετικά χαρακτηριστικά και τις παλαιοπαθολογικές αλλοιώσεις. Η ταφική µελέτη έγινε µε βάση τις εξής αρχαιολογικές υποοµάδες: τάφος, ταφικός τύπος, οµαδοποιήσεις τάφων στο χώρο καιταφικές ζώνες στο νεκροταφείο. Αρχικά αναλύθηκαν τα αρχαιολογικά και βιολογικά χαρακτηριστικά ανά χρονική περίοδο. Στη συνέχεια εξετάστηκε αν η χρήση ενός συγκεκριµένου τύπου τάφου γινόταν για συγκεκριµένες κοινωνικές ή δηµογραφικές οµάδες. Τέλος, όλα τα στοιχεία προβλήθηκαν στα σχέδια των νεκροταφείων για να ερευνηθούν τυχόν δοµές οργάνωσής τους. Με βάση τα δείγµατα που µελετήθηκαν, τα αποτελέσµατα µπορούν να οµαδοποιηθούν ως εξής: α) παλαιοχριστιανικοί χρόνοι και β) περίοδος µετά τον 11ο αιώνα. Οι παλαιοχριστιανικοί χρόνοι αντιπροσωπεύονται από τις ταφές του Ακραιφνίου του 6ου αιώνα µ.Χ. Στο σύνολό τους οι ενήλικες και οι ανήλικες είναι πολύ νεαρής ηλικίας. Καταγράφηκαν κυρίως µη ειδικές αλλοιώσεις του κρανίου, των δοντιών και των µακρών οστών. Η βιολογική ταυτότητα των ατόµων παρέχει ενδείξεις που µας επιτρέπουν να δούµε δύσκολες συνθήκες καθηµερινής ζωής, οι οποίες πιθανότατα να προαναγγέλλουν µια εποχή κρίσης έναν αιώνα αργότερα. Οι ταφές είναι κατά βάση ατοµικές και κατανέµονται στο χώρο σε δυο οµάδες. Η κατανοµή αυτή δεν φαίνεται να είναι τυχαία. η απουσία των πολύ µικρών παιδιών και η χαµηλή συχνότητα των παλαιοπαθολογικών αλλοιώσεων σε µια από τις δυο οµάδες τάφων, υποδεικνύει πως τα δυο σύνολα αφορούσαν δυο διαφορετικές κοινωνικές οµάδες. Εποµένως, ο ενταφιασµός των ατόµων σε διαφορετικούς χώρους στο νεκροταφείο φαίνεται να είναι συνειδητή κοινωνική επιλογή. Τα νεκροταφεία µετά τον 11ο αιώνα µ.Χ. (Σπάτα, Θήβα, ταφές Φραγκοκρατίας από το Ακραιφνίο και Παντάνασσα) οργανώνονται µέσα και γύρω από µια εκκλησία. Τα ανθρωπολογικά κατάλοιπα δείχνουν πως οι οµάδες, σ’ αυτήν την προβιοµηχανική περίοδο, είχαν υψηλό προσδόκιµο ζωής σε σχέση µε τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Η ταφική αρχιτεκτονική είναι ποικίλη και οι πιο προσεγµένοι τύποι τάφων βρίσκονται σε άµεση επαφή µε το εκκλησιαστικό οικοδόµηµα. Γενικά οιοµαδικές ταφές φαίνεται να είναι συχνό φαινόµενο. Η βιοαρχαιολογική µελέτη δείχνει πως οι πιο προσεγµένοι τύποι τάφων χρησιµοποιούνταν µάλλον για οµαδικές ταφές οικογενειακού χαρακτήρα. Αυτό προκύπτει από την ηλικία των ατόµων, από επιγενετικά χαρακτηριστικά και παλαιοπαθολογικές αλλοιώσεις οι οποίες σχετίζονται µε ασθένειες που µπορούν να έχουν γενετικό και κληρονοµικό υπόβαθρο. Άτοµα από τάφους συγκεκριµένου τύπου παρουσιάζουν λιγότερο ή περισσότερο διαφορετικές οδοντικές και σκελετικές αλλοιώσεις. Αυτό υποδηλώνει πως άτοµα µε συγκεκριµένες δραστηριότητες και τρόπο ζωής ενταφιάζονταν σε τάφους ορισµένου τύπου. Έτσι παρατηρούµε πως η κατανοµή τόσο των αρχαιολογικών όσο και των βιολογικών χαρακτηριστικών συσχετίζεται. Η σύγκριση µεταξύ του αστικού και προαστιακού νεκροταφείου δείχνει πως τα ταφικά έθιµα διαµορφώνονται µε βάση το κοινωνικοοικονοµικό περιβάλλον από το οποίο προέρχονται. Αν δεχτούµε πως κάθε τύπος τάφου χρησιµοποιούταν για µια συγκεκριµένη κοινωνική οµάδα, τότε µπορούµε να πούµε πως η οργάνωση είναι πιο ιεραρχική στο αστικό-αριστοκρατικό νεκροταφείο των Θηβών, όπου ταυτίστηκαν τρεις τύποι τάφων και ένας ταφικός περίβολος. Συγχρόνως όµως, η συνύπαρξη πολλών κοινωνικών οµάδων είναι πιο εµφανής. Η εκκλησία και ο ταφικός περίβολος µας βοήθησαν να διαχωρίσουµε τρεις ταφικές ζώνες στις οποίες συνυπήρχαν δυο ή τρεις τύποι τάφων. Παράλληλα µε τη διαφοροποίηση των ατόµων σύµφωνα µε την ταφική αρχιτεκτονική, φαίνεται πως κάθε ταφική ζώνη περιελάµβανε άτοµα διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης. Αντίθετα, στο προαστιακό-αγροτικό νεκροταφείο των Σπάτων ταυτίστηκαν δυο τύποι τάφων, χαρακτηριστικό το οποίο κάνει πιο οµοιογενές το νεκροταφείο αλλά και πιο έντονη την αντίθεση µεταξύ των δυο αρχιτεκτονικών τύπων. Από τις τέσσερις ταφικές ζώνες του νεκροταφείου, µόνο σε δυο συνυπάρχουν οι δυο τύποι τάφων. Τα βιολογικά χαρακτηριστικά των ατόµων από τους πιο προσεγµένους τύπους και η κατανοµή τους στο χώρο κάνει έντονη την αντίθεση µεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών οµάδων που ενδεχοµένως να αντιπροσωπεύουν. Ωστόσο, διαφοροποιήσεις υπάρχουν και µέσα στις ζώνες όπου βρέθηκε ένας τύπος τάφου, κυρίως µε βάση την ηλικία του ατόµου και το είδος της ταφής. Η µελέτη αυτή µας έδωσε τη δυνατότητα να εξετάσουµε τα ταφικά έθιµα στη βυζαντινή περίοδο µε βάση τον ανθρώπινο παράγοντα και συγκεκριµένα τη βιολογική του ταυτότητα. Σε συνδυασµό µε ορισµένα αρχαιολογικά δεδοµένα αλλά και µε άλλες θέσεις που έτυχαν βιοαρχαιολογικής µελέτης, φαίνεται πως δεν υπάρχει απόλυτη γραµµική εξέλιξη των ταφικών εθίµων στο χρόνο αλλά πως τα ταφικά έθιµα επηρεάζονται από κοινωνικοοικονοµικούς παράγοντες. Η βιοαρχαιολογική ανάλυση και άλλων βυζαντινών θέσεων της Ελλάδας θα µας βοηθήσει να εξετάσουµε µελλοντικά και τη γεωγραφική προέλευση ως παράγοντα που θα µπορούσε να επηρεάσειτα ταφικά έθιµα.

Les recherches archéologique et historique menées sur la civilisation byzantine mettent en évidence que le lieu d’établissement, l’organisation des cimetières et le comportement envers les défunts changent au fils du temps. Ceci va en parallèle avec des changements socioéconomiques et démographiques dans le territoire grec, surtout après le IXème siècle ap. J.-C. Le but de ce travail est de mettre en évidence des variations dans les modalités de gestion de l’espace funéraire. Nous avons tenté de reconstituer le contexte archéologique et l’identité biologique des défunts (N = 456) et de discuter les pratiques funéraires dans une entité géographique choisie : la Grèce Centrale. Notre analyse s’est basée sur quatre séries ostéoarchéologiques datées du VIème au XVIème siècle ap. J.-C. Les résultats montrent que les changements socio-économiques et politiques se sont certainement exprimés dans les pratiques funéraires. Le cimetière paléochrétien est caractérisé par l’homogénéité architecturale des tombes. Les individus semblent être morts assez jeunes ; des conditions de vie précaires ont été mises en évidence. Les individus sont regroupés selon des critères d’âge et paléopathologiques qui formeraient deux groupes sociaux différents, ceci dans une éventuelle période de crise politique et économique régionale. A la période mésobyzantine, nous avons constaté la variété dans l’architecture funéraire et nous avons observés des indications qui témoignent de l’amélioration de la vie quotidienne. En général, il semble que l’utilisation différentielle des structures funéraires élaborées et modestes, l’inhumation et sa signification en fonction de son emplacement à l’intérieur ou hors de l’édifice religieux, sont fonction des critères sociaux. Les résultats observés ne peuvent pas être placés dans une perspective chronologique. Le recrutement des tombes et des cimetières ou encore l’organisation de l’espace funéraire seraient en rapport avec des facteurs socioéconomiques.