Το υποκείμενο και η κοινότητα στη λογοτεχνική και πολιτική φιλοσοφική σκέψη του Maurice Blanchot

Abstract

This Ph. D. thesis examines the concepts of subjectivity and community in their multiple expressions within Maurice Blanchot's overall intellectual approach, as reflected in his narrative, poetic, and philosophical work, as well as in his active socio-political expression and action. The relevant context refers to the wartime (1940) and post-war events which, as significant historical milestones, profoundly influenced and shaped the figure of the French thinker — not least with a personal, experiential dimension. The relationship, as well as the complex involvement of the former concept (subjectivity) with the latter (community), is demonstrated within a conception of literary space, where writing emerges in its paradoxical nature and in an endless search for the impossible and for silence, for the constant questioning of a discourse of absolute and singular truth. In this role, writing is called to be established as the field of the conception of art as well as the political in the context of dual withdrawal: of the authorial subject, which ceases to possess the former nature of the Ego's authority by opening up into the void of impersonal affirmation, and the corresponding loss of individual sovereignty within the field of collective dynamics, while simultaneously responding to the common demand for a continuous uprising of thought, one that posits the impossible to reach the possible; the endless foundational experience of writing, and, on the other hand, the realism of the unattainable, seen in the stakes of communal friendship, Revolution, ethics, and the inaction of those without community, who affirm its existence as an event through the very impossibility of death. In the subject's traversal into the indeterminate Other, the subject opens within the space of the neuter, where the very abstraction of being is perceived, lending meaning to the anonymity of the community which, in Blanchot, speaks without speech, in an unspeakable synthesis of linguistic, philosophical, and political communication in continuous repetition with unlimited dispersal. In the radical approach of this circular, yet always outward-bound, endless movement, the correlation with structuralism and deconstruction is examined, along with the phenomenological reduction within a historical Platonic and Cartesian context, with initial reflections on writing as a form of writing anxiety, loneliness, destruction, but also the presence of the most hidden absence and opacity, which, ultimately, "as waiting and forgetting," is set to be released. From the author's essayistic production, there is a transition to the realm of the short story and the reception of the subject in a universe of deep alienation and meaninglessness, of Law and absurd authority, culminating in fragmentary writing that more fully captures the impasse and profound existential quests. In a comparative consideration of the main themes of subjectivity and community, the works of Samuel Beckett, René Char, Georges Bataille, Jean-Luc Nancy, Emmanuel Levinas, and Marguerite Duras are brought in, who, as literary co-subjects but also literal co-travelers in Maurice Blanchot's existential concerns, reshape his critical perspective and lead to continuous re-evaluation: of the common that forms the community as a social/anthropological and political dynamic in its multiple versions of ethics and responsibility, of the dying Other, of friends and lovers of paradoxical signifiers, of political narratives and upheavals, of denial, and of the revolutionary nature of the community's very constitution itself: just as literature tends toward its disappearance, similarly, the community is formed precisely at the moment of its traversal, at the same moment of its failure and of its unique discontinuity and fragility.

Στην παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζονται οι έννοιες του υποκειμένου και της κοινότητας στις πολλαπλές εκφάνσεις εγγραφής τους στη σύνολη στοχαστική προσέγγιση του Maurice Blanchot, όπως αυτή αποτυπώνεται στην αφηγηματολογική, ποιητική, φιλοσοφική συγκρότηση αλλά και στην ενεργή κοινωνικοπολιτική έκφραση και δράση. Η σχετική αφορμή παραπέμπει στα πολεμικά (1940) και μεταπολεμικά γεγονότα που ως σημαίνοντα ιστορικά ορόσημα επηρέασαν καταλυτικά και διαμόρφωσαν - εκτός των άλλων και με βιωματική απόχρωση - τη φιγούρα του Γάλλου διανοητή. Καταδεικνύεται η σχέση, αλλά και η πολύπλοκη εμπλοκή της πρώτης αναφοράς (υποκείμενο) με τη δεύτερη (κοινότητα) σε μια σύλληψη του λογοτεχνικού χώρου, εκεί όπου το γράφειν αναφαίνεται στην παραδοξότητά του και σε μια ατέρμονη αναζήτηση του αδύνατου και της σιωπής, της αδιάκοπης αμφισβήτησης ενός λόγου απόλυτης και μοναδικής αλήθειας. Με αυτόν τον ρόλο, η γραφή καλείται να κατακυρωθεί ως το πεδίο της σύλληψης της τέχνης αλλά και του πολιτικού στη συνάφεια της διπλής απόσυρσης: του συγγραφικού υποκειμένου που παύει να έχει την πρότερη φύση της εξουσίας του Εγώ με τη διάνοιξη στο κενό της απρόσωπης επιβεβαίωσης και της αντίστοιχης απώλειας της κυριαρχίας του ατόμου στο πεδίο της συλλογικής δυναμικής στο μέτρο ταυτόχρονα της κοινής απαίτησης για μια διαρκή εξέγερση της σκέψης, αυτής που προτάσσει το αδύνατο για να φτάσει στο δυνατό⸱ την αέναη καταγωγική εμπειρία της γραφής και από την άλλη τον ρεαλισμό του ανέφικτου στο διακύβευμα της κοινοτικής φιλίας, της Επανάστασης, της ηθικής και της απραξίας αυτών που δεν έχουν κοινότητα, που κατακυρώνουν την ύπαρξή της ως συμβάν μέσα από το ίδιο το γεγονός της αδυνατότητας του θανάτου. Στη διάσχιση του υποκειμένου στο μη προσδιορίσιμο άλλο, το υποκείμενο διανοίγεται στον χώρο του ουδέτερου, όπου αισθητοποιείται η ίδια η αφαίρεση του είναι, προσδίδοντας την αντίστοιχη νοηματοδότηση στην ανωνυμία της κοινότητας που στον Blanchot ομιλεί χωρίς την ομιλία, σε μια άρρητη σύνθεση γλωσσικής, φιλοσοφικής και πολιτικής επικοινωνίας σε μια αδιάκοπη επανάληψη με απεριόριστη διασπορά. Στη ριζοσπαστική προσέγγιση αυτής της κυκλικής, αλλά πάντα προς ένα διαρκές έξω του εαυτού της, ατέρμονης κίνησης, μελετάται η συσχέτιση με τη θεώρηση του δομισμού και της αποδόμησης και τη φαινομενολογική αναγωγή σε ένα ιστορικό πλατωνικό και καρτεσιανό συγκείμενο, με τις επισημάνσεις αρχικά για τη γραφή εν είδει γραφής της αγωνίας, της μοναξιάς, της καταστροφής, αλλά και της παρουσίας της πιο κρυφής απουσίας και αδιαφάνειας που μέλλει εν τέλει ‘’ως αναμονή και λήθη’’ να απελευθερωθεί. Από τη δοκιμιακή παραγωγή του συγγραφέα γίνεται η μετάβαση στον χώρο του διηγήματος και της πρόσληψης του υποκειμένου στο σύμπαν της βαθιάς αποξένωσης και του μη νοήματος, του Νόμου και της παράλογης εξουσίας, στην απόληξη της αποσπασματικής γραφής που αποτυπώνει πληρέστερα το αδιέξοδο και τις βαθιές υπαρξιακές αναζητήσεις. Σε μια συγκριτική θεώρηση της κύριας θεματολογίας του υποκειμένου και της κοινότητας παρεμβάλλονται οι Samuel Beckett, René Char, Georges Bataille, Jean – Luc Nancy, Emmanuel Levinas, Marguerite Duras που ως λογοτεχνικά συν – υποκείμενα, αλλά και κυριολεκτικοί συν – οδοιπόροι στις βιωματικές ανησυχίες του Maurice Blanchot αναδιατάσσουν την κριτική του άποψη και προβαίνουν στη συνεχή επανεκτίμηση⸱ στο κοινό που διαμορφώνει την κοινότητα ως κοινωνική/ανθρωπολογική και πολιτική δυναμική στις πολλαπλές εκδοχές της ηθικής και ευθύνης, του θνήσκοντος άλλου, των φίλων κι εραστών των παράδοξων σημαινομένων, των πολιτικών αφηγημάτων και ανατροπών, της άρνησης, αλλά και του ρηξικέλευθου αυτής της ίδιας της ιδιοσυστασίας της: όπως η λογοτεχνία τείνει προς την εξαφάνισή της, κατά το ίδιο η κοινότητα σχηματίζεται ακριβώς την ίδια στιγμή της διάσχισής της, την ίδια στιγμή της αποτυχίας και της μοναδικής ασυνέχειας και ευθραυστότητάς της.

Dans cette thèse, les concepts de sujet et de communauté sont examinés dans les multiples manifestations de leur inscription dans l'approche réflexive globale de Maurice Blanchot, telle qu'elle se manifeste dans la constitution narrative, poétique et philosophique, ainsi que dans l'expression et l'action socio-politique active. L'élément déclencheur renvoie aux événements de guerre (1940) et d'après-guerre qui, en tant que jalons historiques significatifs, ont profondément influencé et façonné – entre autres, avec une nuance d'expérience – la figure du penseur français. La relation, ainsi que l'implication complexe de la première référence (sujet) avec la seconde (communauté), est mise en lumière dans une conception de l'espace littéraire, où l'écriture se révèle dans son paradoxe et dans une quête sans fin de l'impossible et du silence, de la contestation continue d'un discours de vérité absolue et unique. Dans ce rôle, l'écriture est appelée à être consacrée comme le champ de la saisie de l'art, mais aussi du politique, dans la continuité du double retrait : celui du sujet écrivain qui cesse d'avoir la nature antérieure de son pouvoir de Moi, s'ouvrant au vide de la confirmation impersonnelle et de la perte correspondante de la souveraineté de l'individu dans le domaine de la dynamique collective, tout en répondant simultanément à l'exigence commune d'une révolte continue de la pensée, celle qui propose l'impossible pour atteindre le possible : l'expérience originaire de l'écriture et, de l΄autre côté, le réalisme de l'impossible dans le défi de l'amitié communautaire, de la Révolution, de la morale et de l'inaction de ceux qui n'ont pas de communauté, qui constatent son existence comme un événement à travers le même fait de l'impossibilité de la mort. Dans la traversée du sujet dans l'autre indéterminable, le sujet s΄ouvre dans l΄espace du neutre, où se matérialise la même abstraction de l'être, attribuant la signification correspondante à l'anonymat de la communauté qui, chez Blanchot, parle sans parole, dans une composition tacite de communication linguistique, philosophique et politique, dans une répétition continue avec une dispersion illimitée. Dans l'approche radicale de ce mouvement cyclique, mais toujours vers un éternel hors de soi, se déroule l'étude de la corrélation avec la conception du structuralisme et de la déconstruction et la réduction phénoménologique dans un contexte historique platonicien et cartésien, avec des indications initiales sur l'écriture comme écriture de l'angoisse, de la solitude, de la destruction, mais aussi de la présence de l'absence la plus secrète et de l'opacité qui, finalement, « comme attente et oubli », doit être libérée. À partir de la production essayistique de l'auteur, la transition se fait vers le domaine de la nouvelle et de la réception du sujet dans l'univers de l'aliénation profonde et du non-sens, de la Loi et de l'autorité absurde, à la fin de l'écriture fragmentaire qui traduit plus pleinement l'impasse et les profondes quêtes existentielles. Dans une perspective comparative des thèmes principaux du sujet et de la communauté, interviennent Samuel Beckett, René Char, Georges Bataille, Jean-Luc Nancy, Emmanuel Levinas, Marguerite Duras, qui, en tant que co-sujets littéraires, mais aussi véritables compagnons de route dans les préoccupations expérientielles de Maurice Blanchot, réorganisent son opinion critique et procèdent à une réévaluation continue : dans le commun qui façonne la communauté comme dynamique sociale/anthropologique et politique dans les multiples versions de la morale et de la responsabilité, de l'autre mourant, des amis et des amants des significations paradoxales, des récits politiques et des renversements, du refus, mais aussi de la radicalité de cette même essence : tout comme la littérature tend vers son effacement, de même la communauté se forme exactement au même moment de sa traversée, au même moment de l'échec et de la continuité unique et fragile de celle-ci.