Ανταγωνιστικές και συνεργατικές αξίες στη δραματική ποίηση του Ευριπίδη

Abstract

The aim of this doctoral thesis is to determine the development of competitive and co-operative values in Euripides’ dramatic poetry. Professor A.W.H. Adkins distinguished the moral values involved in classical texts in these two categories and scholars further elaborated his views. Competitive and co-operative values evaluate man’s actions and his behaviour. In this thesis an attempt is made to present the development of values and beliefs from Homer to the late 5th century BCE. Special attention is paid on the development, the conflict and the interaction between competitive and co-operative values, focusing on the tragedies of Euripides. To accomplish such an approach, it is necessary to deal briefly and also precisely with the pivotal texts from the Epic and Lyric Poetry, some characteristic Aeschylean passages (from Persai and Agamemnon), three tragedies of Sophocles (Ajax, Philoctetes, Oedipus at Colonus) and finally twelve Euripidean tragedies, following the date of their performance (Medea, Heracleidae, Hippolytus, Andromache, Hecuba, The Suppliant Women, Heracles, The Trojan Women, Electra, Phoenissae, Orestes, Iphigenia in Aulis). In the archaic societies there is a prevalence of “shame culture”, where the hero is individualist, egocentric, competitive and determined to maintain his honour and dignity by all costs. Emphasis is put on power, wealth, bravery and noble origin. In the 5th century BCE, and specifically at the end of this era, as shown in the Euripidean corpus, co-operative values prevailed, in particular those of wisdom (sophrosyne), friendship, prudence and justice par excellence. Competitive values are trapped within the narrow context of archaic ethics. On the other hand, the development of co-operative values foreshadows a new moral ideal which emerged and is refigured in the latter moral philosophy, modern cultures and societies.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή σκοπό έχει να παρουσιάσει την εξέλιξη των ανταγωνιστικών και συνεργατικών αξιών στη δραματική ποίηση του Ευριπίδη. Ο καθηγητής Α.W.H. Adkins διέκρινε τις αξίες στις δύο αυτές κατηγορίες, τις ανταγωνιστικές και τις συνεργατικές, οι οποίες καθορίζουν και αξιολογούν τις πράξεις του ατόμου. Σύμφωνα με αυτές τις κατηγορίες θα προσπαθήσω αρχικά να παρουσιάσω συνοπτικά την εξέλιξη των αξιών από τον Όμηρο έως την δραματουργία του Σοφοκλή, και εν συνεχεία να εστιάσω στις τραγωδίες του Ευριπίδη, στις οποίες αναδεικνύεται με σαφήνεια η εξέλιξη και η μετάβαση από τις ανταγωνιστικές στις συνεργατικές αξίες. Επέλεξα την μέθοδο αυτή για να καταδειχθεί με σαφήνεια η εξέλιξη, η διαφοροποίηση και η σύμπλευση των αξιών στον Όμηρο, Ησίοδο (Ἔργα καί Ἡμέραι), Λυρική Ποίηση, σε τραγωδίες του Αισχύλου (Πέρσαι, Ἀγαμέμνων) και σε ορισμένα δράματα του Σοφοκλή (Αἴας, Φιλοκτήτης, Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ) στα οποία αποτυπώνεται σαφέστερα η συνύπαρξη των ανταγωνιστικών και των συνεργατικών αξιών που θα κορυφωθεί στον Ευριπίδη. Στο κυρίως θέμα της διατριβής μελετώ κατά την χρονική σειρά της «διδασκαλίας» τους τις τραγωδίες του Ευριπίδη στις οποίες προβάλλονται χαρακτηριστικά παραδείγματα της εξέλιξης των αξιών αυτών (Μήδεια, Ἡρακλεῖδαι, Ἱππόλυτος, Ἀνδρομάχη, Ἑκάβη, Ἱκέτιδες, Ἡρακλῆς, Τρῳάδες, Ἠλέκτρα, Φοίνισσαι, Ὀρέστης και Ἰφιγένεια ἡ ἐν Αὐλίδι). Δεν εξετάσθηκαν τα λεγόμενα «ρομαντικά» δράματα του Ευριπίδη (Ἄλκηστις, Ἴων, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις, Ἑλένη) ή δράματα διπλής έκβασης, λόγω των ειδολογικών τους ιδιαιτεροτήτων, όπως έντονα κωμικά στοιχεία και αίσιο τέλος για τον συμπαθή ήρωα. Επίσης δεν εξετάσθηκαν οι Βάκχες. Το ιδιαίτερο θέμα της τραγωδίας αυτής με τα κυρίαρχα διονυσιακά στοιχεία και την επικέντρωση στην θεομαχία Διονύσου-Πενθέα δεν βοηθούσε στον σαφή εντοπισμό ανταγωνιστικών και συνεργατικών αξιών. Στις ελάχιστες περιπτώσεις όπου διαπιστώνεται κάποια προσέγγιση με τις Βάκχες στις εξεταζόμενες τραγωδίες, ως προς τις συνεργατικές αξίες και κυρίως την σωφροσύνη, αυτό επισημαίνεται με σχετική αναφορά. Οι όροι ανταγωνιστικές και συνεργατικές αξίες χρησιμοποιούνται για να καταδείξουν τις αξίες που εκφράζουν την συμπεριφορά των ηρώων των δραμάτων. Με τα παραδείγματα και τα χωρία που παραθέτω κειμενοκεντρικά, ευελπιστώ να αναδειχθεί η εξέλιξη των αξιών στο πέρασμα του χρόνου. Τον «πολιτισμό-αἰδοῦς/αποτελέσματος» - με τον ήρωα να επιδιώκει πλούτο, δύναμη και διατήρηση της τιμής του, να είναι ατομικιστής, ανταγωνιστικός, έχοντας κερδίσει την πλήρη αποδοχή της κοινωνίας - διαδέχεται ο «πολιτισμός - ενοχής», κατά τον οποίο το άτομο χαρακτηρίζουν οι αρετές της σωφροσύνης, της δικαιοσύνης και της μέριμνας για το συλλογικό καλό. Στις πρώιμες κοινωνίες των ομηρικών επών, ἀγαθός είναι αυτός που διαθέτει δύναμη, πλούτο, ανδρεία, κάλλος, κατάγεται από αριστοκρατική γενιά και επιθυμεί να διατηρήσει την τιμή του με κάθε κόστος και με κάθε μέσο. Η καταγωγή αποτελεί κριτήριο για την αρετή, καθώς ο απόγονος του ἀγαθοῦ θεωρείται a priori ἀγαθός. Μέσα από το πέρασμα των αιώνων, φθάνοντας στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. και συγκεκριμένα στις όψιμες τραγωδίες του Σοφοκλή και στις περισσότερες από τις τραγωδίες του Ευριπίδη που μελετώ, οι συνεργατικές αξίες υπερτερούν. Ἀγαθός είναι πλέον αυτός που χαρακτηρίζεται από ευγένεια ήθους, σωφροσύνη και διέπεται από τις θεμελιώδεις αρετές της δικαιοσύνης και της φιλίας. Η ευγενική καταγωγή δεν αποτελεί πλέον μέτρο του ἀγαθοῦ. Ακόμα και ο αδύναμος, o πένης, o στερημένος πλούτου, κοινωνικής θέσεως και δύναμης μπορεί να λογίζεται ἀγαθός και ο ισχυρός μπορεί να θεωρείται αἰσχρός. Οι ανταγωνιστικές αξίες εγκλωβίζονται στο στενό πλαίσιο της αρχαϊκής ηθικής, ενώ με τις συνεργατικές αξίες αρχίζει να δημιουργείται ένα νέο ηθικό ιδεώδες, το οποίο εντοπίζεται και σε σύγχρονους πολιτισμούς και κοινωνίες. Πιστεύω ότι η αρκετά διεξοδική κειμενοκεντρική εξέταση των ανταγωνιστικών και συνεργατικών αξιών στα δράματα του Ευριπίδη και τα αναλυτικά συμπεράσματα, στα οποία καταλήγω για την υπεροχή της πρώτης κατηγορίας αξιών στα πρώιμα δράματα και της δεύτερης στις χρονικά τελευταίες τραγωδίες του μεγάλου δραματουργού, τεκμηριώνουν την πρωτοτυπία της διατριβής μου.