Κριτική ιδεολογικών μορφών συνείδησης και νεωτερικός εγωισμός στους Hegel και Feuerbach

Abstract

The present thesis attempts a theoretical reconstruction of the critique of inverted consciousness as found in the writings of Hegel and Feuerbach. In this respect, the thesis aims at the critical examination of certain modern forms of consciousness, as well as at the reconstruction of certain arguments/prerequisites related to the method of critique. What is understood as inverted forms of consciousness are the false – which also means ideological – forms of realization of modern social relations. The critical approach to the object of knowledge, as attempted by Hegel and Feuerbach, seems to pave the way for an investigation of the possibilities of a new inversion of the already inverted condition, this time in terms of emancipation. The thesis seeks to trace the immanent arguments that are to be found in the writings of the two philosophers through which such an undertaking can be established, and which, on the one hand, will identify the false character of the forms of consciousness, and on the other hand, will search for the possibility of overcoming them. In order to establish such a problematic, the first part of the thesis focuses on the Hegelian Phenomenology of Spirit, to the extent that, through its constant transitions, it contributes to the critique of consciousness in terms of immanent critique. Hegel, through the problematic of the "inverted world" and the "inverted consciousness", attempts to show how consciousness is necessarily involved within its ideological forms of realization. The critique of modernity seems to be possible within the aspects of political freedom in the chapter on "terror" and "subjective moral consciousness" in the chapter on "beautiful soul". The dialectic of enlightenment and faith, which gives birth to the modern value of "utility" but also to the critique of modern egoism, which establishes the principle of subjectivity, is immanent to the critique of modernity, and forms part of the program of the Feuerbachian philosophy. As far as Feuerbach is concerned, the present thesis, grounds its argument on his critique of religion, as developed in The Essence of Christianity. The strengthening of the argument of reconstruction is attempted through the programmatic texts of his philosophy during the 1840s. The question of emancipation of the "human kind" from religion seems to permeate the entire Feuerbachian critique. The extensive reference to the category of "sensuousness" concerns the attempt to demonstrate it as a totality, while the reference to a scheme of "anthropological materialism" reveals, in addition to the philosophical principles of Feuerbach, the question of intersubjectivity which sheds light on Feuerbach’s “essence of the human kind”. Finally, the reconstruction of the argument of modern egoism and the principle of subjectivity within modernity are incorporated in Feuerbach’s 1860’s writings. The principle of subjectivity, within a framework outlined as modern, seems to find a place in Feuerbach's attempt to emphasize certain forms of modern realization of the human essence. The question of human emancipation is found on a sensory-mediated anthropological materialism which Feuerbach attempts to establish.

Στην παρούσα διδακτορική διατριβή επιχειρείται μια θεωρητική ανασυγκρότηση του ζητήματος της κριτικής της αντεστραμμένης συνείδησης στη σκέψη των Hegel και Feuerbach. Στο πλαίσιο αυτό πραγματοποιείται η κριτική εξέταση ορισμένων νεωτερικών μορφών συνείδησης, όπως επίσης και η ανασυγκρότηση στοιχείων που άπτονται της μεθόδου της κριτικής. Ως αντεστραμμένες μορφές συνείδησης κατανοούνται οι στρεβλές – που σημαίνει και ιδεολογικές – μορφές πραγμάτωσης των νεωτερικών κοινωνικών σχέσεων. Η κριτική προσέγγιση του αντικειμένου της γνώσης, από τους Hegel και Feuerbach, φαίνεται να διανοίγει το δρόμο για μια διερεύνηση των δυνατοτήτων να καταδειχθεί εντός του επιχειρήματός τους μια νέα αντιστροφή της ήδη αντεστραμμένης συνθήκης, αυτή τη φορά με όρους χειραφέτησης. Εντός των κειμένων των δύο φιλοσόφων αναζητούνται τα εμμενή εκείνα στοιχεία μέσω των οποίων μπορεί να στοιχειοθετηθεί το επιχείρημα προς μια νέα αντιστροφή. Ένα τέτοιο επιχείρημα, αφενός, θα εντοπίζει τον στρεβλό χαρακτήρα των μορφών συνείδησης, και αφετέρου, θα αναζητά στο εσωτερικό τους τη δυνατότητα υπέρβασής τους. Για τον σκοπό αυτό, στο πρώτο μέρος, επιχειρείται η προσέγγιση της εγελιανής Φαινομενολογίας του Πνεύματος. Το κείμενο αυτό φαίνεται, λόγω των διαρκών μεταβάσεων που πραγματοποιεί η συνείδηση, να μπορεί να συμβάλει στο ερώτημα περί της πραγματοποίησης της κριτικής της συνείδησης με όρους εσωτερικής κριτικής. Φαίνεται πως ο Hegel, μέσα από τη ρητή θεματοποίηση της προβληματικής του «αντεστραμμένου κόσμου» και της «αντεστραμμένης συνείδησης», επιχειρεί να δείξει τον τρόπο με τον οποίο η συνείδηση εμπλέκεται με αναγκαίο τρόπο στις ιδεολογικές μορφές πραγμάτωσής της. Η κριτική της νεωτερικότητας μοιάζει να είναι δυνατή ύστερα από την εξέταση ορισμένων όψεων της, όπως της πολιτικής ελευθερίας στο κεφάλαιο για τον «τρόμο» και της «υποκειμενικής ηθικής συνείδησης» στο κεφάλαιο για την «ωραία ψυχή». Η διαλεκτική μεταξύ του διαφωτισμού και της πίστης, η οποία γεννά τη νεωτερική αξία της «ωφελιμότητας» αλλά και η κριτική στον νεωτερικό εγωισμό, που θεμελιώνει την αρχή της υποκειμενικότητας, επιχειρείται να αναγνωσθούν τόσο εντός ενός πλαισίου κριτικής στη νεωτερικότητα, όσο και ως στοιχεία που εντοπίζονται στους προγραμματικούς στόχους της φωυερμπαχιανής φιλοσοφίας. Όσον αφορά τον Feuerbach, η διατριβή θέτει ως βάση της την κριτική του ίδιου στη θρησκεία, όπως αναπτύσσεται στην Ουσία του Χριστιανισμού. Συμπληρωματικά σε αυτή, αξιοποιούνται και τα προγραμματικά κείμενα του ίδιου κατά τη δεκαετία του 1840. Το ζήτημα του απεγκλωβισμού του «ανθρώπινου γένους» από τη θρησκεία φαίνεται να διαπερνά κάθε απόπειρα της φωυερμπαχιανής κριτικής. Η εκτενής αναφορά στην κατηγορία της «αισθητηριακότητας» αφορά στην απόπειρα κατάδειξής της ως ολότητας, ενώ η παράλληλη αναφορά σε ένα σχήμα «ανθρωπολογικού υλισμού» μας δείχνει, εκτός από τις φιλοσοφικές αρχές της συμβολής του Feuerbach, και το ζήτημα του διυποκειμενικού χαρακτήρα με τον οποίο κατανοείται η «ουσία του ανθρώπινου γένους». Τέλος, η ανασυγκρότηση του επιχειρήματος περί ενός νεωτερικού εγωισμού και η αρχή της υποκειμενικότητας εντός ενός πλαισίου που σκιαγραφείται ως νεωτερικό, βρίσκουν τη θέση τους στην προσπάθεια του Feuerbach – στα κείμενα της δεκαετίας του 1860 – να τονίσει ορισμένες μορφές νεωτερικής πραγμάτωσης της ανθρώπινης ουσίας. Το ζήτημα της χειραφέτησης του ανθρώπου εντοπίζεται σε στοιχεία που αφορούν την ανάπτυξη ενός αισθητηριακά διαμεσολαβημένου, ανθρωπολογικού υλισμού.