Η λογοτεχνία των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα και ο Μανώλης Καλομοίρης

Abstract

This thesis studies Manolis Kalomiris' relationship with modern greek literature (poetry and prose) of the early 20th century. Throughout the work of Manolis Kalomiris, both in operas and songs, as well as in instrumental and orchestral works, the presence of poetry and literature is intense and decisive and the language has equal importance with music in the evolution of his compositions. At the beginning of his career, he also writes lyrics which he is also composing, while until the end of his life he publishes articles and issues mainly in the journal "Noumas" and in the press of the time.The poets and the writers present in Kalomiris' work are selected by various criteria. Kalomiris is attracted by the beauty of the language, but he is also attracted by the extra-poetry, extra-literal messages that this language bears. His compositions were placed in a particular place and time where art faces several battles including the «language question», the establishment of «dēmotikē» as the main language. The language question («glossiko zētēma»), the Greek identity, the greek national soul («ēthnikē psychē»), the traditions, the morals and the customs, the great national visions, the Great Ideal («Megalē Idea»), the presence of ancient Greece and Byzantium, all these issues which are included in the broad term «hellēnikotēta», are contained in texts and expressed by the poets and writers of the period, determine the composer’s choices. Folk poetry and Kostis Palamas, Nikos Kazantzakis, Angelos Sikelianos, Yiannis Psycharis, Yiannis Kambisis, Kostas Hatzopoulos, Ioannis Griparis, Miltiadis Malakassis, Alexandros Pallis and others, represent the great and dynamic effort of awakening, regenerating and rebuilding the language and the nation and have common ideological and aesthetic axes. According to these characteristics, they are selected by Kalomiris. In literature and poetry, the 1910s is characterized by Palamas and the language question, of the great collective visions and the extroverted poetic language which absorbs the contemporary artistic and spiritual movements and highly expresses the individual effort. Inspired by the higher ideals, it also inspires the masses for seeking noble minded purposes. These are the characteristics that Kalomiris is deeply touched from and interested for. Papadiamantis' different sense of «hellēnikoteta», Cavafy’s particular poetry, the parallel line of poets expressing the tendency of pessimism, impasse and resignation mainly emerged in the 1920s, militant art, anti -war literature, do not concern Kalomiris. The intersection of the 30s literature as well as the later pioneering poetry does not interest him as well. Kalomiris envisioned a Greek National Music School equivalent to the Europeans, definitely based on poetry and the language of the people. The choice of the poet Kostis Palamas, who bears the title of the national poet, defines the context of creation for greek music: the national poet together with the national composer creates the National School of Music as an individed set of greek language and greek sound. The composer tries until the end to determinate the national identity, in the terms of the 1910s decade. His last opera Constantinos Paleologos (1961), based on Nikos Kazantzakis drama, closes a circle that started with Nikos Kazantzakis and the opera «The Master –Builder» (Prōtomastoras) (1915). With his music, Kalomiris searches the "ellēnikotēta" as he perceives it and puts his work at its service. His music is characterized as purely greek and confined to this characteristic it becomes neither a global nor a future one. It’s music that lives in the Greek space and time of the first decades of the century. Its artistic value comes secondary, as its primary destination is to serve the vision of the establishment of a National School of Music. Poetry and literature are the foundation stone and the driving force of Kalomiris' musical inspiration, and his choices defined his composing course and the character of the National School of Music. In the vortex of events that shaped the physiognomy of the modern greek culture, Kalomiris' music is a special way of perceiving and interpreting the greek literature and poetry.

Η παρούσα διατριβή μελετά τη σχέση του Μανώλη Καλομοίρη με τη νεοελληνική λογοτεχνία (ποίηση και πεζογραφία) των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Σε όλο το έργο του Μανώλη Καλομοίρη, τόσο στις όπερες και τα τραγούδια, όσο και στα οργανικά και ορχηστρικά έργα, η παρουσία της ποίησης και της λογοτεχνίας είναι έντονη και καθοριστική και ο λόγος διαδραματίζει ρόλο ίσης σπουδαιότητας με τη μουσική στην εξέλιξη των συνθέσεών του. Στην αρχή της καριέρας του γράφει και ο ίδιος στίχους που μελοποιεί, ενώ μέχρι το τέλος της ζωής του δημοσιεύει άρθρα και δοκίμια κυρίως στο περιοδικό "ο Νουμάς" και στον τύπο της εποχής. Οι ποιητές και οι λογοτέχνες που είναι παρόντες στο έργο του Καλομοίρη επιλέγονται με διάφορα κριτήρια. Ο Καλομοίρης θέλγεται από την ομορφιά του λόγου, θέλγεται όμως και από τα εξω-ποιητικά, εξω-λογοτεχνικά μηνύματα που αυτός ο λόγος φέρει. Στον συγκεκριμένο τόπο και χρόνο που τοποθετείται η συνθετική δράση του, η τέχνη στρατεύεται σε πολλές μάχες, με κύρια τη μάχη για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας. Το γλωσσικό ζήτημα, η ελληνική ταυτότητα, η ελληνική εθνική συνείδηση, οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, τα μεγάλα εθνικά οράματα, η Μεγάλη Ιδέα, η παρουσία της Αρχαίας Ελλάδας και του Βυζαντίου, όλα αυτά τα θέματα που συμπεριλαμβάνονται στον ευρύ όρο «ελληνικότητα», εμπεριέχονται στα κείμενα και εκφράζονται από τους ποιητές και λογοτέχνες της εποχής, καθορίζουν τις επιλογές του συνθέτη. Η δημοτική ποίηση και ο Κωστής Παλαμάς, ο Νίκος Καζαντζάκης, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Γιάννης Ψυχάρης, ο Γιάννης Καμπύσης, ο Κώστας Χατζόπουλος, ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Μιλτιάδης Μαλακάσης, ο Αλέξανδρος Πάλλης και άλλοι, εκπροσωπούν τη μεγάλη και δυναμική προσπάθεια αφύπνισης, αναγέννησης και ανοικοδόμησης της γλώσσας και του έθνους και έχουν κοινούς ιδεολογικούς και αισθητικούς άξονες. Με γνώμονα αυτά τους τα χαρακτηριστικά επιλέγονται από τον Καλομοίρη. Στη λογοτεχνία και την ποίηση η δεκαετία του 1910 χαρακτηρίζεται από τον Παλαμά και το κίνημα του δημοτικισμού, από τα μεγάλα συλλογικά οράματα και την εξωστρεφή ποιητική γλώσσα, η οποία απορροφά τα σύγχρονα καλλιτεχνικά και πνευματικά κινήματα και εκφράζει με έξαρση την ατομική προσπάθεια, εμπνέεται από ανώτερα ιδεώδη και εμπνέει το σύνολο για ανώτερους αγώνες με υψηλόφρονες σκοπούς. Αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά συγκινούν και ενδιαφέρουν τον Καλομοίρη. Η διαφορετική «ελληνικότητα» του Παπαδιαμάντη, ο Καβάφης, η παράλληλη ελάσσων γραμμή ποιητών που εκφράζει την τάση απαισιοδοξίας, αδιεξόδου και παραίτησης και αναφύεται κυρίως τη δεκαετία του 1920, η στρατευμένη τέχνη, η αντιπολεμική λογοτεχνία, δεν τον απασχολούν. Η τομή της Γενιάς του '30 και η μετέπειτα πρωτοποριακή ποίηση δεν τον αφορά. Ο Καλομοίρης οραματιζόταν μια εθνική μουσική σχολή ισάξια των ευρωπαϊκών, στηριγμένη οπωσδήποτε στην ποίηση και στη γλώσσα του λαού. Η επιλογή του ποιητή Κωστή Παλαμά, ο οποίος ήδη έφερε τον τίτλο του εθνικού ποιητή, καθορίζει το πλαίσιο της δημιουργίας της ελληνικής μουσικής: ο εθνικός ποιητής μαζί με τον εθνικό συνθέτη δημιουργούν την Εθνική Σχολή Μουσικής ως ένα αδιαίρετο σύνολο ελληνικού λόγου και ελληνικού ήχου. Ο συνθέτης εξακολουθεί ως το τέλος να αναζητά την εθνική ταυτότητα, με όρους της δεκαετίας του 1910. Η τελευταία του όπερα, ο "Κωνσταντίνος Παλαιολόγος" (1961), κλείνει τον κύκλο όπως τον άρχισε: με τον Νίκο Καζαντζάκη και τον "Πρωτομάστορα" (1915). Με τη μουσική του ο Καλομοίρης αναζητά την "ελληνικότητα" όπως την αντιλαμβάνεται και θέτει το έργο του στην υπηρεσία της. Ούσα ελληνική, η μουσική του περιχαρακώνεται σε αυτό το χαρακτηριστικό της και δε γίνεται ούτε παγκόσμια, ούτε μελλοντική. Μένει στον ελληνικό χωρόχρονο των πρώτων δεκαετιών του αιώνα. Η καλλιτεχνική της αξία μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, καθώς ο πρωταρχικός της προορισμός είναι να υπηρετήσει το όραμα της ίδρυσης Εθνικής Σχολής Μουσικής. Η ποίηση και η λογοτεχνία αποτέλεσαν τον θεμέλιο λίθο και την κινητήρια δύναμη της μουσικής έμπνευσης του Καλομοίρη και οι επιλογές του καθόρισαν τη συνθετική του πορεία, αλλά και τον χαρακτήρα της Εθνικής Σχολής Μουσικής. Μέσα στη δίνη των γεγονότων που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία του νεοελληνικού πολιτισμού, η μουσική του Καλομοίρη είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος πρόσληψης και ανάγνωσης αυτής της λογοτεχνίας.