Το άμοιαστο της ποίησης και το ισόποσο της φιλοσοφίας: ο διπλός εαυτός του Οδυσσέα Ελύτη

Abstract

This thesis aims on defining Odysseus Elytis’ relation with philosophy, which is often taken for granted yet not systematically studied. The thesis is divided in two parts: “The Unimitable” and “The Equivalent”; the first part focuses on poetry and the second on philosophy. “The Unimitable” examines three of Elytis’ poems, which are indicative of the beginning, the maturity and the wisdom he obtained by the years: “Orion”, “Delos” and “Of Ephesus”. Their detailed study attempts to show how the philosophical element gradually integrated into his poetry: The potential existence of philosophy is examined in each poem and in the wider context of their collections. The complete poetic corpus of Elytis is also taken under consideration in chronological order: the totality of references to philosophers’ names (from The Axion Esti and afterwards) are noted and interpreted; as for the implicit references, they are also located, pointing out other possible philosophical evidence. This examination provides the material to reconstruct Elytis’ development from the initial Orientations, where no philosopher is being named, to From Close By, wherein the reader meets many Presocratic philosophers, Socrates and even Heidegger. Along with the poems Elytis’ essays, biographical details and interviews are examined. The second part starts off with philosophy itself: “The Equivalent” probes Elytis’ relation to the philosophers cited in the first part –and many more. The poet’s bond to philosophy traces its first and deep origins back to Presocratic thought. Schematically talking, the tripartite basis of his relation with the Presocratics consists of the cosmology, the naturalism and the process of change. In Elytis’ poetic corpus Heraclitus is the most frequently encountered philosopher; the primacy of Nature and Reason, the search for the self and more importantly the unity of opposites are the elements “binding” him to the poet. Plato, whose dualism is overlooked for the sake of the reconciliation between the senses and the mind, is a milestone in Elytis’ relation to philosophy; his relation to Plotinus’ transcendentalism is manifold: these two, along with Heraclitus, form a Greek unified philosophical legacy and Elytis’ main philosophical equipment. As for modern philosophy, special attention is given to French and German philosophy: more precisely on Bachelard, Heidegger, and, secondarily, Bergson, Sartre and Marcuse. Elytis seeks to find in philosophy motives and themes familiar to him: He was attracted to Presocratics’ fragmentary discourse, Plato’s poetic expression as well as Bachelard’s and Heidegger’s language and poetry analysis. Elytis’ philosophical references are utilized in the thesis to interpret his poems, essays and his worldview. However, expecting from Elytis the “right” interpretation for each philosopher is inadvisable: he reads them in a personal, eclectic and synthetic way; he extracts from every philosopher whatever suits him, he even pairs conflicting elements, emanating from different philosophical traditions, in order to create something new of his own. Despite the fact that he uses philosophy in such an idiosyncratic way for the needs of his poetry, a fecund interpretation of Elytis’ work cannot but appraise its inherent and deep philosophical element.

Σκοπός της διατριβής είναι να οριοθετηθεί η σχέση του Ελύτη με τη φιλοσοφία, η οποία, μολονότι συνήθως θεωρείται δεδομένη, δεν έχει γίνει αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Η διατριβή διαιρείται σε δύο μέρη: «Το άμοιαστο» και «Το ισόποσο»· άξονας του πρώτου είναι η ποίηση, του δεύτερου η φιλοσοφία. Στο «Άμοιαστο» εξετάζονται τρία ποιήματα του Ελύτη, ενδεικτικά του ξεκινήματος, της ωριμότητας και της σοφίας που απέκτησε με τα χρόνια· πρόκειται για τα «Ωρίων», «Δήλος», «Της Εφέσου». Μέσα από αυτά, επιχειρείται να δειχτεί πώς ενσωματώθηκε σταδιακά το φιλοσοφικό στοιχείο στην ποίησή του: Εξετάζεται η δυνητική παρουσία της φιλοσοφίας στο καθένα και, ευρύτερα, στις συλλογές που τα περιλαμβάνουν. Λαμβάνονται επιπλέον υπόψη και οι υπόλοιπες συλλογές του: καταγράφονται και ερμηνεύονται όλες οι ονομαστικές αναφορές σε φιλοσόφους (από το Άξιον Εστί και μετά), εντοπίζονται πολλές έμμεσες αναφορές και επισημαίνονται, ευρύτερα, στοιχεία που μπορούν να θεωρηθούν φιλοσοφικά. Διαγράφεται έτσι μια πορεία από τους Προσανατολισμούς, στους οποίους δεν κατονομάζεται κανένας φιλόσοφος, στο Εκ του πλησίον, από το οποίο παρελαύνει πλήθος Προσωκρατικών, ο Σωκράτης, αλλά και ο Χάιντεγκερ. Ταυτόχρονα, εξετάζεται ο δοκιμιακός λόγος του ποιητή –και βέβαια: βιογραφικά στοιχεία και συνεντεύξεις του. Αφετηρία του δεύτερου μέρους της διατριβής, αποτελεί η ίδια η φιλοσοφία: στο «Ισόποσο» διερευνάται η σχέση του Ελύτη με τους φιλοσόφους που συναντήθηκαν στο πρώτο μέρος –και όχι μόνο. Οι πρώτες και βαθύτερες ρίζες του δεσμού του με τη φιλοσοφία εντοπίζονται στην προσωκρατική σκέψη. Σχηματικά, το τριμερές θεμέλιο της σχέσης του με τους Προσωκρατικούς αποτελούν η κοσμολογία, η φυσιοκρατία και η διαδικασία της μεταβολής. Ο φιλόσοφος που συναντάται τακτικότερα στο ποιητικό corpus του Ελύτη είναι ο Ηράκλειτος· η πρωτοκαθεδρία της Φύσης και του Λόγου, η αναζήτηση του εαυτού και κυρίως η κατάργηση των αντιθέτων είναι στοιχεία που τον «ενώνουν» με τον ποιητή. Ορόσημο στην επαφή του Ελύτη με τη φιλοσοφία αποτέλεσε ο Πλάτων, μολονότι ο Ελύτης ξεπέρασε τον δυϊσμό και επιχείρησε να συμφιλιώσει το υλικό με το νοητό• πολύπλευρη αποδεικνύεται επίσης η σχέση με τον Πλωτίνο, έτσι ώστε μπορεί να υποστηριχτεί πως αυτοί οι δύο αποτέλεσαν, μαζί με τον Ηράκλειτο, μια ενιαία φιλοσοφική κληρονομιά και την κύρια φιλοσοφική σκευή του. Σε ό,τι αφορά τη σύγχρονη φιλοσοφία, το ενδιαφέρον εστιάζεται σε δύο τόπους, τη Γαλλία και τη Γερμανία: πιο ειδικά, στον Μπασλάρ, τον Χάιντεγκερ και, δευτερευόντως, τον Μπερξόν, τον Σαρτρ και τον Μαρκούζε –με διαφορετικές κάθε φορά αφορμές. Ο Ελύτης αναζήτησε οικείους τόπους στη φιλοσοφία: Τον γοήτευσε ο αποσπασματικός λόγος των Προσωκρατικών, η ποιητικότητα του Πλάτωνα και του Πλωτίνου, οι αναλύσεις της γλώσσας και της ποίησης του Μπασλάρ και του Χάιντεγκερ. Οι φιλοσοφικές αναφορές του αξιοποιούνται για την κατανόηση των ποιημάτων, των δοκιμίων και, ευρύτερα, της κοσμοθεωρίας του. Δεν πρέπει, ωστόσο, να περιμένουμε μια «ορθή» ερμηνεία του εκάστοτε φιλοσόφου από τον Ελύτη: η ανάγνωσή του είναι ιδιοσυγκρασιακή, εκλεκτικιστική και συνθετική· αντλεί από κάθε φιλόσοφο ό,τι του ταιριάζει, παντρεύει, ακόμα και αντικρουόμενα και προερχόμενα από διαφορετικές φιλοσοφικές παραδόσεις, στοιχεία μεταξύ τους και γεννά κάτι καινούργιο, δικό του. Παρόλο που χρησιμοποιεί τη φιλοσοφία ακριβώς για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της ποίησής του, αν αγνοήσουμε το φιλοσοφικό στοιχείο, παρερμηνεύουμε το έργο του.