Ο πολυτροπικός γραμματισμός στη διδακτική προσέγγιση του μαθήματος της γλώσσας: δύο εθνογραφικές μελέτες περίπτωσης για τον σχεδιασμό πολυτροπικών κειμένων στο ελληνικό δημοτικό σχολείο

Abstract

The aim of the present study is to imprint the current situation of the greek primary school in relation to pupils’ multimodal literacy in the subject language. In particular, the study focuses on and analyzes pupils’ designs of multimodal genres in five activities. Based on our findings we propose a didactic intervention with the scope to harness multimodality in teaching and to empower pupils’ learning of its principles. For the purpose of studying pupils’ multimodal literacy practices and for pointing out the design details of their texts we decided to use a qualitative research approach. This decision was in accordance with the paradigm of New Literacy Studies and the methodology of ethnography which was applied in the research, even though through the “limited” version of the ethnographic perspective. This kind of perspective helped us in understanding pupils’ multimodal practices and in concentrating on the designs of five different texts that were constructed occasionally throughout a school year.The research sample was selected from two primary schools of Patras’ urban area. The pupils were attending year six and were 11 to 12 years old. The selection of year six had a double reasoning for the research: a) pupils were in an age that could explain in detail the designed texts, therefore they could provide rich data, b) their language textbooks had several exercises for multimodal texts’ production. The tools for the data collection were the following: participants’ observation, interviews with pupils about the produced texts, recording of class discussions, pupils’ multimodal texts. The data collection from different sources aimed at a data triangulation and strengthened the reliability of the research. Data analysis was complicated, drawing on various analytical models and was organized in four chapters. In the first chapter we analyzed the curriculum of language for year six as well as the units from the textbook that contained the activities under study with the help of Ivanič’ (2004a) heuristic model, in order to explain the didactic frame that rules the textbooks and to show how this frame affects the design of multimodal texts. In the second chapter we used Bernstein’s theoretical frame about the pedagogic discourse. We analysed and categorized teachers’ practices during the teaching of multimodal genres to show how it affected pupils’ design through the didactic and regulative discourse they uttered. In the third chapter we studied and analyzed pupils’ multimodal practices during the design of texts with Ivanič’ (2004b) model about actual and habitual intertextuality. Finally, in the fourth chapter we analyzed pupils’ implementations in the constructed texts to highlight the way they organized their texts into multimodal genres. The findings showed that multimodality is an implicit issue for both curriculum and the didactic approach of language. Specifically, the elements of multimodality that were included in textbooks, are treated by textbooks’ authors in an expressivist way which affects teaching. Consequently, pupils design the visual part of the texts by employing multimodal intertextual practices that express their creativity. They, also, organize texts in genres through different organizations of the mode of writing and the mode of image. Their understanding of multimodal genres is determined from teachers’ presentation of texts’ structure. At the end of the thesis we introduce a didactic proposal about the principles of multimodality in order to complement the current didactic approach through a framework that includes explicit teaching of image, typography, colour and the relation between image and writing. Our objective is to provide a simple meta-language to pupils and to enhance their multimodal literacy, by giving them tools for the analysis and the understanding of multimodality in texts.

Η παρούσα μελέτη έχει σκοπό να αποτυπώσει την υφιστάμενη κατάσταση στο ελληνικό δημοτικό σχολείο σε σχέση με τον πολυτροπικό γραμματισμό των μαθητών στο μάθημα της Γλώσσας. Συγκεκριμένα, εστιάζει στην ανάλυση του τρόπου σχεδιασμού των πολυτροπικών κειμένων από τους μαθητές σε πέντε δραστηριότητες κατασκευής κειμενικών ειδών. Αποτέλεσμα των διαπιστώσεων της έρευνας είναι μια διδακτική παρέμβαση με σκοπό την αξιοποίηση της πολυτροπικότητας στην εκπαιδευτική διαδικασία και την ενδυνάμωση των μαθητών στην κατανόηση κάποιων αρχών της.Για τη μελέτη του πολυτροπικού γραμματισμού των μαθητών επιλέχτηκε μια ποιοτική έρευνα που θα αναδείκνυε τις λεπτομέρειες του σχεδιασμού των πολυτροπικών κειμένων. Για τον λόγο αυτό ακολουθήθηκε το θεωρητικό πλαίσιο της πολυτροπικής κοινωνικής σημειωτικής και το παράδειγμα των Νέων Σπουδών Γραμματισμού και αξιοποιήθηκε η μεθοδολογία της Εθνογραφίας, μέσα από μία πιο περιορισμένη εκδοχή της, που στους ερευνητικούς κύκλους αποκαλείται εθνογραφική προοπτική (ethnographic perspective). Η συγκεκριμένη προοπτική βοήθησε να μελετήσουμε τις πρακτικές πολυτροπικού γραμματισμού και να εστιάσουμε στον σχεδιασμό των κειμένων σε πέντε δραστηριότητες που κατασκευάστηκαν σποραδικά σε μία σχολική χρονιά. Το δείγμα της έρευνας προήλθε από δύο δημοτικά σχολεία αστικής περιοχής της Πάτρας. Οι μαθητές πήγαιναν στη Στ΄ τάξη και ήταν στην ηλικία των 11-12 ετών. Η επιλογή της Στ΄ τάξης εξυπηρετούσε δύο στόχους της έρευνας: α) οι μαθητές ήταν ηλικιακά σε θέση να εξηγούν λεπτομερώς τα κείμενα που σχεδίασαν, άρα θα προέκυπταν πλούσια δεδομένα και β) το βιβλίο Γλώσσας της Στ΄ τάξης είχε αρκετές ασκήσεις παραγωγής πολυτροπικών κειμένων, από τις οποίες αντλήσαμε τις πέντε δραστηριότητες που παρακολουθήσαμε. Τα εργαλεία για τη συλλογή των δεδομένων ήταν: η συμμετοχική παρατήρηση του ερευνητή, οι συνεντεύξεις με τους μαθητές πάνω στα κείμενα που κατασκεύασαν, η ηχογράφηση των συνομιλιών στην τάξη, τα μαθητικά πολυτροπικά κείμενα. Με τη συλλογή δεδομένων από διαφορετικές πηγές επιδιώχθηκε ο τριγωνισμός τους και η μεγαλύτερη αξιοπιστία της έρευνας.Η ανάλυση των δεδομένων ήταν σύνθετη, με διάφορα αναλυτικά σχήματα, και οργανώθηκε σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο έγινε ανάλυση των προγραμμάτων σπουδών της γλώσσας της Στ΄ τάξης και των ενοτήτων που περιλάμβαναν τις δραστηριότητες που μελετήσαμε με τη βοήθεια ενός ευρετικού μοντέλου της Ivanič (2004a), ώστε να εξηγηθεί το γλωσσοδιδακτικό πλαίσιο που διέπει τα βιβλία και να φανεί ο τρόπος που επηρεάζει τον σχεδιασμό των πολυτροπικών κειμενικών ειδών. Στο δεύτερο κεφάλαιο χρησιμοποιήθηκε το θεωρητικό πλαίσιο του Bernstein για τον παιδαγωγικό λόγο. Βάσει αυτού αναλύσαμε και κατηγοριοποιήσαμε τις πρακτικές των δασκάλων κατά τη διδασκαλία των πολυτροπικών κειμενικών ειδών για να φανεί η επιρροή τους στον σχεδιασμό των μαθητών, μέσα από τον διδακτικό και ρυθμιστικό λόγο που άρθρωσαν. Στο τρίτο κεφάλαιο μελετήθηκαν οι πρακτικές πολυτροπικού γραμματισμού των μαθητών κατά τον σχεδιασμό των κειμένων και αναλύθηκαν με ένα μοντέλο της Ivanič (2004b) σε πραγματική διακειμενικότητα (actual intertextuality) και βασισμένη στο έθος διακειμενικότητα (habitual intertextuality). Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύθηκαν οι επιτελέσεις των μαθητών στα κείμενα που κατασκεύασαν για να αναδειχτεί ο τρόπος που οργάνωσαν τα κείμενα τους σε πολυτροπικά κειμενικά είδη. Από τα αποτελέσματα της έρευνας προκύπτει ότι η πολυτροπικότητα είναι υπόρρητο ζήτημα της γλωσσοδιδακτικής προσέγγισης του αναλυτικού προγράμματος. Βέβαια, στα βιβλία συναντώνται σποραδικά στοιχεία πολυτροπικότητας και πολυγραμματισμών, τα οποία αντιμετωπίζονται με έναν εκφραστικό τρόπο τόσο από τους εκπαιδευτικούς όσο και από τους συγγραφείς των βιβλίων. Οι μαθητές σχεδιάζουν το εικονιστικό μέρος των κειμένων επιστρατεύοντας διακειμενικές πρακτικές πολυτροπικού γραμματισμού που φανερώνουν δημιουργικότητα και οργανώνουν τα κείμενα σε κειμενικά είδη μέσα από διαφορετικές οργανώσεις του γραπτού και του εικονιστικού τρόπου. Τα πολυτροπικά κειμενικά είδη οργανώνονται κυρίως βάσει του τρόπου που παρουσιάζεται η κειμενική δομή τους από τους εκπαιδευτικούς στην τάξη.Βασισμένοι στα ευρήματα της έρευνας σχεδιάσαμε μια διδακτική πρόταση για την πολυτροπικότητα που συμπληρώνει την ισχύουσα γλωσσοδιδακτική προσέγγιση. Κεντρικό χαρακτηριστικό της είναι η συμπερίληψη της διδασκαλίας του χρώματος, της εικόνας, της τυπογραφίας και της σχέσης εικόνας – γραπτού λόγου στο στάδιο της διδασκαλίας που γίνεται η ανοικτή καθοδήγηση των μαθητών στα χαρακτηριστικά των κειμενικών ειδών. Με αυτή την προσπάθεια πιστεύουμε ότι ο σχεδιασμός των πολυτροπικών κειμενικών ειδών καλύπτει όλο το εύρος της σημειωτικής των μαθητών και αναδεικνύει την πολυπλοκότητα των νοημάτων που αποδίδονται μέσα από τους διαφορετικούς τρόπους.