Ηθικά δικαιώματα, οριακές καταστάσεις και σύγχρονες ηθικές θεωρήσεις

Abstract

My doctoral dissertation is in the field of Applied Ethics, and in particular in the domain of Bioethics, which is unquestionably by far the most up-to-the-minute philosophical branch. Nonetheless, I am confident that to address in detail major bioethical dilemmas, my first task would consist in briefly examining the history of the concept of ‘right’, emphasising on some crucial moments of that history. Thus, I am trying to unravel the major stoic contribution to the establishment of human rights, to mention the severe differences between two important and opposed traditions (to wit natural law and legal positivism), as well as to describe the tight connection between human rights and human dignity, since dignity is presented as the justificatory basis for human rights. After that, in the second chapter I shed light on the widely discussed ‘right to self-ownership’, which if related to bioethical issues, such as abortion and the ethics of paid organ transplantation, may lead to morally controversial conclusions. Also, in the same chapter I briefly comment on John Rawls’ implicit approval of genetic engineering as a means of smoothing the genetic inequality, which appears in his emblematic Theory of Justice. Next, in the third chapter my research questions the adequacy of the conceptual framework of the current bioethical debates, since both classical and new-emerging bioethical dilemmas seem radically different from the traditional philosophical problems humanity has tackled till now. For this reason, I am trying to enrich our terminology with the notion of marginal situations, describing its core characteristics and putting at the forefront of attention the many meanings that can be simultaneously attributed to what is called ‘margin’.Of course, the effort for originality presupposes deep acquaintance with tradition. For many, autonomy is synonymous to bioethics, since this overarching principle is invoked in every single bioethical debate. In the fourth chapter, I analyse how Mill’s notion of autonomy is at war with Kant’s demand that the principle of our will be universalizable. On the other hand, my analysis includes medical approaches to autonomy, which emphasise on the tension between quality and quantity of life, since many patients explicitly rank dignity higher than mere extension of life. In the next two chapters I critically discuss the liberal bioethical view of Ronald Dworkin in comparison with the more conservative one of Tristram Engelhardt Jr. My goal is to give prominence to the fact that all crucial bioethical dilemmas are contingent on our worldviews; namely with our deeply held convictions about the origin and the meaning of life, the existence of God etc. This remark is not to be overlooked, since it can be helpful in regulating the disputes in the public sphere. Last but not least, in the seventh chapter I turn my attention to specific bioethical dilemmas that have already provoked heated debate. For example, should sex selection be allowed or not? Is it morally accepted to predetermine the character and the talents of our offspring or such a practice diminishes their future autonomy? Based on the views of renowned scholars and philosophers, I am trying to critically present this vast region of hard questions, hoping that the philosophical examination may offer the necessary context for independent and responsible meditation.

Στη διδακτορική μου διατριβή επεξεργάζομαι από φιλοσοφική σκοπιά ορισμένα επίκαιρα ζητήματα της εφαρμοσμένης ηθικής. Σε πρώτο επίπεδο, καταπιάνομαι με την έννοια των δικαιωμάτων και προβαίνω στις απαραίτητες εννοιολογικές διασαφηνίσεις. Μετά την επιλεκτική ανάδειξη της ιστορικής πορείας της εν λόγω έννοιας, αναφέρομαι στις απαρχές του φιλοσοφικού ενδιαφέροντος για τα δικαιώματα του ανθρώπου και δίνω μεγάλη βαρύτητα στην παράδοση του φυσικού δικαίου, στη διάκρισή του από τον νομικό θετικισμό, καθώς και στη στωική φιλοσοφία, με έμφαση στο αμφισβητούμενο "δικαίωμα στον θάνατο". Επιπλέον, αναδεικνύω την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ως δικαιολογητική βάση των δικαιωμάτων και ανατρέχω σε ορισμένες σημαντικές προσεγγίσεις ως προς το νόημά της. Ακολούθως, αφού σχολιάσω το δημοφιλές "δικαίωμα στην αυτοκτησία" και την εφαρμογή του στις μεταμοσχεύσεις και τις αμβλώσεις, αναδεικνύω τις θέσεις του Rawls για τη γενετική μηχανική και (στο τρίτο πλέον κεφάλαιο) την έννοια των "οριακών καταστάσεων". Συχνά, η καθημερινή χρήση της γλώσσας συνδέει ζητήματα όπως οι αμβλώσεις, η ευθανασία, η ευγονική κ.λπ με το επίθετο "οριακός". Λέμε ότι πρόκειται για οριακά θέματα, για οριακές καταστάσεις, και εννοούμε ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να τις επιλύσουμε ηθικά, να εντοπίσουμε το ορθό και το εσφαλμένο. Έτσι, θα προσπαθήσω να αποσαφηνίσω, στο μέτρο των δυνάμεών μου, το περιεχόμενο αυτού του όρου (οριακές καταστάσεις) και να παρουσιάσω εν συντομία πώς οι φιλόσοφοι προσέγγισαν στο παρελθόν, αλλά και πιο πρόσφατα, την λέξη αυτή: "όριο". Στη δική μου αντίληψη, οι οριακές καταστάσεις στον χώρο της εφαρμοσμένης ηθικής περιλαμβάνουν κατά κύριο λόγο δύο μεγάλες κατηγορίες: τη βιοηθική και την περιβαλλοντική ηθική. Επιπλέον, στη διατριβή μου δίνω μεγάλη βαρύτητα στην μιλλιανή και την καντιανή αντίληψη για την αυτονομία (4ο κεφάλαιο), υπογραμμίζοντας τις διαφορές τους, όπως επίσης και στις θέσεις που αναπτύσσονται επ' αυτού του θέματος από την σκοπιά των ιατρών, ο προβληματισμός των οποίων για την δέουσα στάση έναντι των καταληκτικών ασθενών είναι ιδιαιτέρως γόνιμος.Στο δεύτερο μέρος της διατριβής (κεφάλαια 5-7), δίνω έμφαση σε συγκεκριμένες οριακές καταστάσεις, συγκεκριμένα την άμβλωση, την ευθανασία, τις ευγονικές παρεμβάσεις, την επιλογή φύλου κ.λπ Στα κεφάλαια 5 και 6 επιχειρώ να παρουσιάσω κριτικά δύο από τις κύριες θεωρήσεις, την φιλελεύθερη (Ronald Dworkin) και την συντηρητική (TristramEngelhardt), ως προς τις αμβλώσεις και την ευθανασία. Μέσα από τη συγκριτική τους μελέτη, θα φανεί ότι σε τελική ανάλυση αυτό που καθορίζει τις επιμέρους θέσεις είναι η κοσμοθεωρητική αντίληψη του κάθε στοχαστή, αφού από αυτήν εξαρτάται η αναγνώριση ή μη ορισμένων δικαιωμάτων. Επιπλέον, η κριτική προσέγγιση αυτών των παραδόσεων φέρνει στο προσκήνιο την κεντρική σημασία της ατομικής ευθύνης κατά την λήψη ηθικά κρίσιμων αποφάσεων, καθώς το στοιχείο της ευθύνης αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση σε κοινωνίες που προάγουν την αξία της ατομικής επιλογής. Τέλος, στο έβδομο κεφάλαιο στρέφω το ερευνητικό μου ενδιαφέρον σε καινοφανή ηθικά διακυβεύματα, τα οποία άπτονται κυρίως της γενετικής μηχανικής. Εν προκειμένω, διαφαίνεται ως κρίσιμο θέμα το διακύβευμα της αυτονομίας καθώς και η μεταμόρφωση της γονεϊκότητας, δεδομένου ότι οι τεχνολογίες της ζωής προβλέπεται να δώσουν στους γονείς του μέλλοντος αυξημένες δυνατότητες καθορισμού των επιθυμητών χαρακτηριστικών των τέκνων τους. Στο ίδιο πλαίσιο, εξετάζω επιμέρους ζητήματα (επιλογή φύλου, σχέση γονιδιώματος με ψυχική νόσο κ.λπ), προσπαθώντας να εντοπίσω τον πυρήνα των ηθικών προβλημάτων καθώς και την εμπλοκή τον δικαιωμάτων στον σχετικό προβληματισμό.