Η έννοια της αυτογνωσίας στους Προσωκρατικούς και στον Πλάτωνα

Abstract

This paper systematically reviews the notion of self-knowledge in the Presocratic philosophers and Plato. Specifically it examines how this fundamental notion for the human existence has been interpreted by the founders of the human philosophical thought. Also, the similarities and differences between the Presocratic and the Platonic approach are being searched and defined. Τhus, what is being illustrated is the early philosophical dimensions of this concept, as well as its development up to Plato, in whose philosophy all the sides of self-knowledge have been unfolded. Self-knowledge possesses an organic position in the Platonic philosophical system; nonetheless this does not mean that the autonomous interpretation of this concept has been excluded. Consequently, in this paper the vigor of self-knowledge is illuminated as well as its enduring value.The research methods applied for the study of the subject are the historical and philosophical approach of the resources as well as the analytical method which is consisted of the analysis of the Presocratic and Platonic texts.The archaic views on self-knowledge include the apollonian «know thyself» and the orphic teachings, where the religious dimension of self-knowledge is reflected (εκφραζεται), as well as the Seven Sages’ apothegmatic words, where the practical ΄΄shade΄΄ of the notion is expressed. From the Presocratics the first who give prominent role to self-knowledge are the Pythagoreans. He who follows is Heraclitus, the first Presocratic philosopher whose saved fragments are being clearly referred to self-knowledge and Democritus. In the History of Philosophy the Sophists and Socrates intervene between Presocratics and Plato. Τhereby the reference to the views of Antiphon the Sophist and Socrates on self-knowledge is considered important.Afterwards, the self-knowledge in the Platonic philosophy is examined and particularly in the following dialogues: Alcibiades Α΄, Charmides, Meno, Phaedo, Phaedrus, Republic, Statesman. The care of the soul, the relationship between self-knowledge and sophrosyne (prudence, modesty), as well as the metaphysical dimension of self-knowledge are components that constitute the core of the Platonic views on self-knowledge. Consequently, the measure maintenance, the value of question, the importance of «know thyself» for the city, the eudaimonia (happiness) and the sophrosyne are elements that unify the Presocratics and Plato as far as their inspection on the self-knowledge subject is concerned. The most important conclusion is that the Presocratic and Platonic suggestions related/concerning the acquirement of self-knowledge have diachronic value and by their simplicity (the simplicity that governs them), without lacking in deepness and validity they contribute to the decoding and interpretation of the obscure book of the human soul. The arrival to the destination of self-knowledge rewards the individual with the commodity of freedom, since human by becoming conscious of what he is and what he could be, he is being released. The authentic approach of self-knowledge by the Presocratics as well as the fullness of its interpretation in Plato constitute elements of productive fertile orientation for all those who search for the knowledge of themselves.

Η παρούσα μελέτη αποτελεί μια συστηματική έρευνα της έννοιας της αυτογνωσίας στους Προσωκρατικούς και τον Πλάτωνα. Συγκεκριμένα εξετάζεται πώς αυτή η θεμελιώδης έννοια της ανθρώπινης ύπαρξης ερμηνεύθηκε από τους θεμελιωτές του φιλοσοφικού στοχασμού. Επίσης, αναζητούνται και προσδιορίζονται οι ομοιότητες και οι διαφορές της Προσωκρατικής και της Πλατωνικής προσέγγισης. Έτσι, διαφωτίζονται οι πρώιμες φιλοσοφικές διαστάσεις της έννοιας, αλλά και η εξέλιξή της έως τον Πλάτωνα, στη φιλοσοφία του οποίου αναπτύσσονται όλες οι πτυχές της αυτογνωσίας, η οποία κατέχει οργανική θέση στο σύστημά του, χωρίς αυτό να αποκλείει την αυτόνομη ερμηνεία του νοήματός της, αναδεικνύοντας έτσι την ευρωστία της έννοιας, αλλά και τη διαχρονική σημασία της.Οι μέθοδοι έρευνας που ακολουθούνται για τη διερεύνηση του θέματος που εξετάζεται είναι αφενός μεν η ιστορική και φιλοσοφική προσέγγιση των πηγών, αφετέρου δε η αναλυτική μέθοδος, η οποία συνίσταται στην ανάλυση των Προσωκρατικών και των Πλατωνικών κειμένων.Οι αρχαϊκές αντιλήψεις περί αυτογνωσίας περιλαμβάνουν: το απολλώνειο «γνῶθι σαυτόν» και την ορφική διδασκαλία, όπου εκφράζεται η θρησκευτική διάσταση της αυτογνωσίας, καθώς και τον αποφθεγματικό λόγο των Επτά Σοφών, όπου αποτυπώνεται η πρακτική χροιά της έννοιας. Από τους Προσωκρατικούς οι πρώτοι που προσδίδουν εξέχοντα ρόλο στην αυτογνωσία είναι οι Πυθαγόρειοι. Ακολουθούν Ο Ηράκλειτος, o πρώτος Προσωκρατικός φιλόσοφος του οποίου διασώζονται αποσπάσματα με ρητή αναφορά στην αυτογνωσία, και ο Δημόκριτος. Στην Ιστορία της Φιλοσοφίας ανάμεσα στους Προσωκρατικούς και τον Πλάτωνα μεσολαβούν οι Σοφιστές και ο Σωκράτης. Έτσι κρίνεται απαραίτητη η αναφορά στις απόψεις του Σοφιστή Αντιφώντος και του Σωκράτη περί αυτογνωσίας. Στη συνέχεια εξετάζεται η αυτογνωσία στην Πλατωνική φιλοσοφία και κυρίως στους εξής διαλόγους: Αλκιβιάδη Α΄, Χαρμίδη, Μένωνα, Φαίδωνα, Φαίδρο, Πολιτεία, Πολιτικό. Η επιμέλεια ψυχής, η σχέση αυτογνωσίας και σωφροσύνης, καθώς και η μεταφυσική διάσταση της αυτογνωσίας είναι στοιχεία που συνθέτουν τον πυρήνα των Πλατωνικών περί αυτογνωσίας αντιλήψεων.Συμπερασματικά, η τήρηση του μέτρου, η αξία της ερώτησης, η σημασία του «γνῶθι σαυτόν» για την πόλη, η ευδαιμονία και η σωφροσύνη είναι στοιχεία που ενώνουν τους Προσωκρατικούς και τον Πλάτωνα στην εκ μέρους τους εξέταση του θέματος της αυτογνωσίας. Το κυριότερο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι οι προτάσεις των Προσωκρατικών και του Πλάτωνος για την κατάκτηση της αυτογνωσίας έχουν διαχρονική αξία και μέσα από την απλότητα που τις διέπει, χωρίς να στερούνται βαθύτητας και κύρους, συντελούν στην αποκωδικοποίηση και ερμηνεία του δυσερμήνευτου βιβλίου της ανθρώπινης ψυχής. Η έλευση στον προορισμό της αυτογνωσίας ανταμείβει το άτομο με το αγαθό της ελευθερίας, καθώς ο άνθρωπος συνειδητοποιώντας τι είναι και τι μπορεί να γίνει απελευθερώνεται. H αυθεντική προσέγγιση της αυτογνωσίας από τους Προσωκρατικούς και η πληρότητα της ερμηνείας της στον Πλάτωνα αποτελούν στοιχεία έμπνευσης και γόνιμου προσανατολισμού για όσους αναζητούν τη γνώση του εαυτού τους.