Διερεύνηση του οικογενειακού συστήματος χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών και ατόμων με σχιζοφρενική ψύχωση

Abstract

Introduction: Stressful life events, poor parental bonding, rejecting attitudes andnegative affective style in the family have been showed to influence the course ofmental disorders. However, in the field of substance abuse and particularly heroinaddiction, these factors have been not adequately studied yet, or findings are stillinsufficient.The aim of this study was to investigate family factors which might contribute to thedevelopment of heroin addiction. For this purpose, a sample of heroin addicts’families was compared with a sample of families with an adult child diagnosed withschizophrenia and a sample of non- clinical families. More specifically, the studyfocused on the following factors:1. The stressful events in the family life cycle as well as in the parents’ families oforigin,2. The characteristics and quality of the parental bond, as perceived by theaddicted person, or the person with a diagnosis of schizophrenia, during the courseof their childhood and adolescence, and as every parent had experienced inrelation to their respective parents.3. The attitudes of rejection from the parents towards the person with addiction orthe person diagnosed with schizophrenia. These attitudes are regarded asindicators of the family’s emotional atmosphere that developed after the onset ofthe problem.Clinical subjects and methodology: The total sample of this study included 200subjects from 84 families. Of the subjects, 84 were in the position of adult child,male, 20-30 years of age, while 116 were parents: 74 mothers and 42 fathers. Thefirst sample included 40 heroin addicts, 20-30 years of age, with a history of addictionfrom one to ten years, and 57 parents, of whom 37 were mothers and 20 fathers. Allthe subjects had addressed for help at the “Athina” Program, an outpatient drug free psychotherapeutic facility for alcohol and drug abuse which belongs to the 1stPsychiatric Clinic of the University of Athens and OKANA. All these subjectsfulfilled the diagnostic criteria of heroin addiction according to both DSM-IV andICD-10. The second clinical sample included 17 subjects with a diagnosis ofschizophrenia and 22 parents, of whom 15 were mothers and 7 fathers. All subjectswere male, 20-30 years of age and the duration of illness was from one to ten years.All of them were receiving regular medical treatment at the Outpatient Clinic or theDay Hospital of the 1st Psychiatric Clinic of the University of Athens- EginitionHospital during the time span the interviews where performed. The diagnosticprocess had been completed in the context of their psychiatric treatment, based on thediagnostic criteria of DSM-IV, and all subjects fulfilled the criteria for a diagnosis ofschizophrenia. The third sample consisted of healthy young adult male controls andincluded 27 subjects, 20-30 years of age, and 35 parents, of which 22 were mothersand 15 fathers. For the estimation of substance use in the present, as well as in thepast, the questionnaire for the assessment of use and abuse of legal and illegalpsychotropic substances (Patterns of Abuse) of the World Health Organization wasutilized. For the collection of the socio-demographic data and the transgenerationalfamily history, a semi-structured interview was used, which had been created byTomaras and Pomini for the needs of the Family and Couple Therapy Unit of the 1stPsychiatric Clinic of the University of Athens- Eginition Hospital. Additionally, forthe listing of stressful life events in the family, a brief scale was used, which wasdeveloped by the author for the needs of the present study. The Parental BondingInstruments was translated and adapted into Greek for the assessment of the parentalbond as perceived from the subject, pertaining to his childhood and adolescence, aswell from his parents regarding their respective parents. Lastly, the Patient RejectionScale was also translated and adapted into Greek for the evaluation of the parents’negative attitudes towards the child.Results. 1. The samples consisted of male young adults with a mean age of 25.1 years(± 3.1) and at least one of their parents. All were Greek, residents of Athens or otherneighboring municipalities of Attica. Hence, all three samples were homogeneous inreference to age, family situation (almost all were unmarried and living with theirpaternal family), working situation (almost half were employed), number of siblingsin the family and order of birth. The severity of the clinical picture of the two clinicalsamples was similar: The mean duration of heroin use was six years and almost all addicts reported injected use, while the subjects diagnosed with schizophrenia had amean duration of illness of five years.2. The heroin addicts differentiated at the academic level, having statistically lowerlevel of education from the control group.3. The percentage of one-parent families wasn’t significantly different in the threegroups. Over the one third of the heroin addicts or more (37,5%) grew up and/or livedwithout their father, either because he had prematurely died (15%), either because theparents were separated or divorced (22.5%). Additionally, a significantly higherpercentage of heroin addicts’ fathers (44.4%) presented a current or past psychiatricproblem, more frequently than in the control group. However, this percentage did notdiffer in the group of subjects diagnosed with schizophrenia compared to the controls.4. The comparison of stressful life events in the family between the three groups ofthe sample showed that both the heroin addicts and the patients with a diagnosis ofschizophrenia had lived in their childhood and/or adolescence stressful life eventssignificantly more often than what happened to the subjects of the control group:72.5% of the heroin addicts’ families and 82.3% of the families of the patientsdiagnosed with schizophrenia reported at least one stressful event in the nuclearfamily, compared to 33.3% of the control group’s families. Additionally, the total ofstressful life events in the nuclear family was significantly higher both within theheroin addicts and the subjects diagnosed with schizophrenia in comparison to thecontrols. In contrast, there were no significant differences regarding the totalpercentage of stressful life events in the parents’ families of origin between the threegroups. The comparison of different categories of stressful life events in the familybetween all three groups of the sample did not show statistically significantdifferences, either those pertained to the nuclear family, or the families of origin,except the fathers’ psychiatric history in the group of heroin addicts, which wassignificantly higher, as was aforementioned. In total, the families of the subjectsdiagnosed with schizophrenia reported totally more stressful life events in comparisonwith the other two groups. This result showed the higher degree of stress which seemsthese families had to deal with.5. The evaluation of the characteristics and the quality of the parental bonding in thefamily showed that the heroin addicts and the subject diagnosed with schizophreniareported significantly less care by their mothers as well as by their fathers, incomparison to the subjects of the control group. Furthermore, heroin addicts andsubjects diagnosed with schizophrenia reported to have received significantly more overprotection/control both by their mothers and their fathers, in comparison to thecontrol group. In contrast, the degree of care and the degree of overprotection did notdiffer between the two clinical groups. Therefore, the profile of the parent/childrelationship was significantly poorer in the families of the heroin addicts as well as ofthe subjects diagnosed with schizophrenia, in comparison to the healthy families.Comparing the three groups of the sample in regards to the level of care perceivedfrom the mother, with the level of care perceived from the fathers, it resulted thatheroin addicts reported significantly more care from their mothers than from theirfathers.6. The comparison of the categories of the parental bonding between the three groupsshowed that fewer families of heroin addicts (41.2%) were placed in the category of“optimal parenting”, comparatively to the 47.1% of the families of the subjectsdiagnosed with schizophrenia and the 65.4% of the families of the control group.Also, more families of heroin addicts were placed in the category of “parentalneglectful” compared to the other two groups of the present study, while morefamilies of the subjects diagnosed with schizophrenia were placed in the category“affectionless control”.7. Both in the control group, as well as in the group of subjects diagnosed withschizophrenia, the participants received similar care and overprotection from theirparents compared to those their parents had received from their own parents. Theexception was the group of heroin addicts, who received more maternal care than theirmothers had received from their own mothers, but less maternal care than their fathershad received from their own mothers. Also, both the subjects diagnosed withschizophrenia and the heroin addicts received more overprotection/control from theirmothers than their fathers had received from their own mothers.8. The multifactorial analysis showed that the correlation of the “overprotection” scalewhich pertained to the patients’ fathers and the “overprotection” scale whichpertained to the fathers’ fathers was stronger in the group of subjects diagnosed withschizophrenia in comparison to the control group. So, the more overprotection afather had received from his father, the more overprotective and controlling he wastowards his child. Also, within the group of subjects diagnosed with schizophreniathere was a significant correlation between the care perceived by the mothers and thecare that mothers had received from their own mothers. So, the less caring thematernal grandmother was, the less caring the mother was towards her child too.Contrasting, for the group of heroin addicts the multifactorial analysis showed a correlation of the “care” scale which pertained to the addicts’ mothers with the “care”scale pertained to the fathers’ mothers. So, the lack of care from mothers reported bythe heroin addicts was correlated to the lack of care that their fathers had receivedfrom their own mothers. Also in the same group, regarding to the “overprotection”scale, there was a significant correlation between the fathers and the mothers’ fathers.So, in the heroin addicts’ families, it seems that a model of mother/child bondingregarding the perceived level of care was similar to the model which the fatherreported in relation to his own mother, while the degree of overprotection/control thatthe child perceived from the father was correlated to that which the mother hadexperienced in the relationship with her father.9. The Patient Rejection Scale was used for the measurement of the rejecting andnegative attitudes towards the patient in the family. The results of the present studyshowed that the degree of rejection both from the mother and the father wassignificantly higher in the families of the heroin addicts as well as the subjects with adiagnosis of schizophrenia in comparison with the families of the control group.Also, the degree of rejection from the father towards the child with heroin addictionwas significantly higher even from the degree of rejection from the father in the groupof the subjects with a diagnosis of schizophrenia, while the degree of rejection fromthe mother was higher and approached the significance. Also, the correlation betweenthe scores of the mothers and the fathers separately for every group showed that inboth the clinical groups the more rejecting one parent was, the more rejecting theother one was. Contrarily, in the control group the rejection from one parent wasindependent from the rejection of the other.10. The correlation between the Parental Bonding Instrument and the PatientRejection Scale showed that in the group of heroin addicts the mothers that werereported as less caring were the ones that demonstrated more rejecting and negativeattitudes. In the families with a rejecting father, the care that both parents offered waspoorer and, in contrast, the pressure of overprotection and control towards the childwas higher from both parents.11. The multifactorial correlations of the total of the stressful life events with therejection from the parents and the dimensions of care and overprotection/control inall three groups showed no significance. Only the correlation of the total stressful lifeevents with showed that in families that reported a history of more stressful lifeevents, there was less care from the father. Conclusion. In total, the families of the two clinical groups showed that they wereexposed to stressful life events to a significantly greater degree in comparison to thefamilies of the control group. This means that both the heroin users and the patientswith a diagnosis of schizophrenia lived through, during their childhood and/oradolescence, situations that caused psychological stress more often than the subjectsof the control group. This confirmed similar findings from previous studies that wereconducted abroad, while it is a new finding pertaining to the Greek population ofheroin addicts. The exposure to stressful life events during childhood and/oradolescence has been showed to be related to the development of psychiatric disorderor substance abuse in adulthood, based on the cause-effect model of “stress -vulnerability”, especially when life events include the mental illness of a parent. Thisfinding arose significantly more frequent in the group of heroin addicts of the presentstudy, and less for the group of patients with a diagnosis of schizophrenia, which wasunexpected, due to the higher influence of genetic factors in psychotic disorders. Inthe families of heroin addicts it was also observed a higher percentage of single-parentfamilies, either due to the early loss of the father, or parental divorce, in comparisonto the other two groups. The lack of paternal figure has been reported to be a riskfactor related to the development of depression, substance use and other high riskbehaviors. Therefore, the families of heroin addicts showed to be more exposed todysfunctional patterns, in relation to their structure and the presence of risk factors.The evaluation of stressful life events in the parents’ families of origin represented anew finding, for the Greek as well as the international literature in the field ofsubstance addiction. The sum of the stressful life events in the nuclear family and inthe families of origin showed to be significantly higher in the group with patients witha diagnosis of schizophrenia, compared to the other two groups. It could be observedthat, in the families of patients with a diagnosis of schizophrenia, the exposure tostressful life events started from the previous generation and tends to be repeated inthe next. Contrarily, in the families of heroin addicts the presence of stressful lifeevents was assessed mainly in the present nuclear family.The families of heroin addicts and the patients with a diagnosis of schizophrenia thatparticipated in the present study, showed a profile of parent/child bond clearly poorerand more dysfunctional in comparison to the healthy families. The findings of thepresent study agreed in a great degree with those of previous studies from abroad andconfirmed the clinical observations that heroin addicts belong more often to familieswith a dysfunctional profile of parental bonding, characterized both by the lack of parental care and high overprotection/control, mostly on behalf of the mother. Thefather, when not absent, was often described as emotionally distant, while the motherdisplayed excessive emotional involvement that was expressed through overprotectingand excessive control. Also, the findings of the present study support therepetitiveness of the model of parental bonding from one generation to the next,especially in the two clinical samples. Especially in the group of heroin addicts, thefindings of the present study showed a “cross-directional” influence of the parentalbonding model from one generation to the next, which was related to the “choice” ofspouse on behalf of the parents of the heroin users. This finding is connected toprevious clinical observations supporting a trigenerational model of the developmentof heroin dependency, based on the hypothesis of transmission of emotionaldeficiency and the non-recognition of the psychic wound, from the previousgeneration to the next, of which the choice of the parental couple is integral part. Thelack of care and the excessive overprotection/control appeared to be positively relatedto the rejecting and negative attitudes of the parents towards the heroin addicts and thepatients with schizophrenia. The findings showed that the degree of rejection fromthe mother as well as from the father towards the heroin addicts was significantlyhigher than the degree of rejection in the control group, but also in the group ofpatients with a diagnosis of schizophrenia. Also, the negative attitudes of one of theparents seemed to enhance the negative attitudes of the other parent in the two clinicalgroups. These particular findings were not the expected ones and show to be relevant,given the impressive lack of studies in the field of expressed emotions and affectivestyle in families with a substance-dependent member and especially with a memberdependent on heroin.In summary, in spite of its limitations, the findings of the present study showed theimportance of negative family factors in the course of heroin addiction, as well as inother severe mental disorders like schizophrenia. Several of these factors arecorrelated to the frequency of stressful life events in the addict’s family, thedysfunctional parental bond characterized by lack of care and excessiveoverprotection/control, as well as the presence of rejection and hostility on behalf ofthe parents. These findings set important issues regarding the interventions in thefield of both prevention and therapeutic treatment of heroin dependency, underliningthe necessity of involving the addict’s family in the therapeutic process, but also theimportance of preventive and counseling interventions to families that present higherfactors of psychosocial stress.

Εισαγωγή: Τα ψυχοπιεστικά γεγονότα ζωής στην οικογένεια, η ποιότητα του γονεϊκούδεσµού και το εκφραζόµενο συναίσθηµα στην οικογένεια έχουν βρεθεί να παίζουνσηµαντικό ρόλο στην εκδήλωση, συντήρηση και επιδείνωση των ψυχικώνδιαταραχών. Ωστόσο, στον τοµέα της ουσιοεξάρτησης και ειδικότερα της εξάρτησηςαπό την ηρωίνη αυτοί οι παράγοντες δεν έχουν ακόµα µελετηθεί επαρκώς, ή ταστοιχεία είναι αλληλοσυγκρουόµενα και ανεπαρκή.Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν να διερευνήσει οικογενειακούς επιβαρυντικούςπαράγοντες που µπορεί να συµβάλλουν στην εξέλιξη της εξάρτησης από την ηρωίνη.Συγκεκριµένα, η εργασία επικεντρώθηκε στους εξής παράγοντες:1. Στα ψυχοπιεστικά γεγονότα κατά τον κύκλο ζωής της οικογένειας, καθώς καιτων οικογενειών καταγωγής των γονέων,2. Στα χαρακτηριστικά και την ποιότητα του γονεϊκού δεσµού, όπως τα έχειαντιληφθεί το άτοµο µε εξάρτηση, ή το άτοµο µε διάγνωση σχιζοφρένειας, κατά τηνδιάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας του και όπως επίσης ο κάθε γονέας τουτα έχει βιώσει σε σχέση µε τους δικούς του γονείς,3. Στις στάσεις απόρριψης εκ µέρους των γονέων προς το άτοµο µε εξάρτηση ήτο άτοµο µε διάγνωση σχιζοφρένειας. Οι στάσεις αυτές θεωρούνται δείκτες τηςοικογενειακής συναισθηµατικής ατµόσφαιρας που επικρατεί µετά την εµφάνιση καιεγκατάσταση του προβλήµατος.Κλινικό υλικό και µεθοδολογία. Το συνολικό δείγµα της εργασίας αποτελείτοσυνολικά από 200 άτοµα από 84 οικογένειες. Από τα άτοµα αυτά, 84 ήταν σε θέσηπαιδιού, άρρεν, ηλικίας 20 µε 30 ετών, ενώ 116 άτοµα ήταν σε θέση γονέα, από ταοποία 74 ήταν µητέρες και 42 πατέρες. Το πρώτο δείγµα συµπεριλάµβανε 40 άτοµα,ηλικίας 20 έως 30 ετών, που παρουσίαζαν εξάρτηση από την ηρωίνη, µε διάρκειαχρήσης από ένα έως δέκα έτη, και τουλάχιστον έναν από τους γονείς τους. Συνολικάσυµµετείχαν 57 γονείς, από τους οποίους 37 µητέρες και 20 πατέρες. Όλα τα άτοµαείχαν απευθυνθεί για βοήθεια στο Πρόγραµµα «ΑΘΗΝΑ» της ‘Α ΨυχιατρικήςΚλινικής Πανεπιστηµίου Αθηνών και του ΟΚΑΝΑ και πληρούσαν τα διαγνωστικάκριτήρια της εξάρτησης από την ηρωίνη σύµφωνα τόσο µε το DSM – IV όσο και µετο ICD – 10. Το δεύτερο κλινικό δείγµα συµπεριλάµβανε 17 άτοµα µε διάγνωσησχιζοφρένειας και τουλάχιστον ένα από τους γονείς τους. Συνολικά συµµετείχαν 22γονείς, από τους οποίους 15 ήταν µητέρες και 7 πατέρες. Όλοι οι ασθενείς ήταν άρρενες, µε ηλικία 20 έως 30 ετών, η διάρκεια της ασθένειας τους ήταν από ένα έωςδέκα έτη και όλοι είχαν τακτική παρακολούθηση στα Εξωτερικά Ιατρεία της ΆΨυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστηµίου Αθηνών – Αιγινητείου Νοσοκοµείου ήσυµµετείχαν στο πρόγραµµα του Νοσοκοµείου Ηµέρας στο χρονικό διάστηµα στοοποίο έγιναν οι συνεντεύξεις. Η διαγνωστική διαδικασία είχε ολοκληρωθεί σταπλαίσια της ψυχιατρικής παρακολούθησης τους, µε βάση τα διαγνωστικά κριτήριατου DSM –IV και όλοι οι ασθενείς πληρούσαν τα κριτήρια της διάγνωσηςσχιζοφρένειας. Το τρίτο δείγµα αποτελούσε την οµάδα ελέγχου και συµπεριέλαβε 27άτοµα, άρρενες, ηλικίας 20 έως 30 ετών και έναν τουλάχιστον από τους γονείς τους.Συνολικά συµµετείχαν 35 γονείς, από τους οποίους 22 ήταν µητέρες και 15 πατέρες.Για την εκτίµηση της χρήσης ουσιών στο παρόν αλλά και στο παρελθόνχρησιµοποιήθηκε το ερωτηµατολόγιο ανίχνευσης της χρήσης και κατάχρησηςνοµίµων και παράνοµων ψυχοτρόπων ουσιών (Patterns of Abuse) της ΠαγκόσµιαςΟργάνωσης Υγείας. Για την συλλογή των κοινωνικο- δηµογραφικών στοιχειών καιτου οικογενειακού ιστορικού, χρησιµοποιήθηκε µία ηµι-δοµηµένη συνέντευξη, πουείχε δηµιουργηθεί από τους Τοµαρά και Ποµίνι για τις ανάγκες του ΙατρείουΟικογένειας και Ζεύγους της Ά Ψυχιατρικής Κλινικής του πανεπιστηµίου Αθηνών –Αιγινητείου Νοσοκοµείου. Επίσης, για την καταγραφή των ψυχοπιεστικών γεγονότωνζωής στην οικογένεια, χρησιµοποιήθηκε µία κλίµακα, η οποία αναπτύχθηκε από τησυγγραφέα για τις ανάγκες της παρούσας µελέτης. Το Ερωτηµατολόγιο Γονεϊκού∆εσµού (ΕΓ∆) µεταφράστηκε και προσαρµόστηκε στα Ελληνικά για την διερεύνησητης σχέσης γονεϊκού δεσµού όπως την αντιλαµβάνεται το άτοµο αναφορικά µε τηνπαιδική ηλικία και την εφηβεία του. Τέλος, η Κλίµακα Απορριπτικών Στάσεων(ΚΑΣ) επίσης µεταφράστηκε και προσαρµόστηκε στα Ελληνικά για την εκτίµησητων αρνητικών στάσεων των γονέων προς τον γιο.Αποτελέσµατα. 1. Tα δείγµατα αποτελούνταν µόνο από άνδρες µε µέση ηλικία 25,1έτη (±3,1) και τουλάχιστον ένα από τους γονείς τους. Όλοι ήταν Έλληνες, κάτοικοιΑθηνών ή άλλων γειτονικών δήµων της Αττικής. Συνεπώς, τα τρία δείγµατα ήτανοµοιογενή αναφορικά µε την ηλικία, την οικογενειακή κατάσταση (σχεδόν όλοιήταν άγαµοι και ζούσαν µε την πατρική οικογένεια), την εργασιακή κατάσταση (οιµισοί περίπου ήταν εργαζόµενοι), τον αριθµό αδελφών στην οικογένεια και την σειράγέννησης. Η βαρύτητα της κλινικής εικόνας των δυο κλινικών δειγµάτων ήτανπαρόµοια και σηµαντική: Η µέση διάρκεια της χρήσης ηρωίνης ήταν έξι έτη καισχεδόν όλοι οι χρήστες έκαναν ενέσιµη χρήση, ενώ στα άτοµα µε διάγνωσησχιζοφρένειας η µέση διάρκεια ασθένειας ήταν 5 έτη. 2. Οι χρήστες ηρωίνης διαφοροποιούνταν στο εκπαιδευτικό επίπεδο, έχονταςστατιστικά σηµαντικά χαµηλότερο επίπεδο σπουδών από την οµάδα ελέγχου.3. Το ποσοστό µονογονεϊκών οικογενειών στις τρεις οµάδες δεν παρουσίασεσηµαντικές διαφορές. Στην οµάδα χρηστών ηρωίνης, πάνω από το ένα τρίτο (37,5%)µεγάλωσε και ή ζούσε χωρίς πατρική φιγούρα, είτε επειδή ο πατέρας είχε πεθάνειπρόωρα (15%), είτε επειδή οι γονείς ήταν χωρισµένοι ή διαζευγµένοι (22,5%). Ένασηµαντικά υψηλότερο ποσοστό των πατέρων τους (44,4 %) παρουσίαζε ψυχιατρικόπρόβληµα στο παρόν και / ή στο παρελθόν, σε σύγκριση µε την οµάδα ελέγχου.Αντιθέτως, ως προς αυτήν την παράµετρο δεν υπήρξε σηµαντική διαφορά στηνοµάδα των ατόµων µε διάγνωση σχιζοφρένειας σε σύγκριση µε την οµάδα ελέγχου.4. Η σύγκριση των ψυχοπιεστικών γεγονότων ζωής στην οικογένεια µεταξύ τωντριών οµάδων του δείγµατος έδειξε ότι τόσο οι χρήστες ηρωίνης όσο και οι ασθενείςµε διάγνωση σχιζοφρένειας έζησαν στην παιδική τους ηλικία και ή στην εφηβείακαταστάσεις που προκάλεσαν ψυχικό στρες σηµαντικά συχνότερα από ότι συνέβηστα άτοµα της οµάδας ελέγχου: Το 72,5% των οικογενειών των χρηστών ηρωίνης καιτο 82,3% των οικογενειών των ασθενών µε διάγνωση σχιζοφρένειας ανέφεραντουλάχιστον ένα ψυχοπιεστικό γεγονός στην πυρηνική οικογένεια, σε σύγκριση µε το33,3% των οικογενειών της οµάδας ελέγχου. Επίσης, το σύνολο των ψυχοπιεστικώνγεγονότων ζωής στην πυρηνική οικογένεια ήταν σηµαντικά υψηλότερο τόσο στηνοµάδα χρηστών ηρωίνης, όσο και στην οµάδα των ατόµων µε διάγνωσησχιζοφρένειας σε σύγκριση µε τους µάρτυρες. Αντιθέτως, δεν υπήρξαν σηµαντικέςδιαφορές αναφορικά µε τα συνολικά ποσοστά ψυχοπιεστικών γεγονότων ζωής στιςοικογένειες καταγωγής των γονέων ανάµεσα στις τρεις οµάδες. Η σύγκριση τωνδιαφόρων κατηγοριών ψυχοπιεστικών γεγονότων ζωής στην οικογένεια µεταξύ τωντριών οµάδων του δείγµατος δεν έδωσε στατιστικά σηµαντικές διαφορές, είτε αυτάαφορούσαν την πυρηνική οικογένεια, είτε τις οικογένειες καταγωγής, εκτός από τοψυχιατρικό ιστορικό του πατέρα των χρηστών ηρωίνης, σηµαντικά υψηλότερο όπωςήδη αναφέρθηκε. Συνολικά, οι οικογένειες των ασθενών µε διάγνωση σχιζοφρένειαςπαρουσίαζαν περισσότερα επιβαρυντικά γεγονότα ζωής σε σύγκριση µε τις άλλες δυοοµάδες, και αυτό µπορεί να αναδείξει τον υψηλότερο βαθµό στρες που φαίνεται ναέχουν αντιµετωπίσει αυτές τις οικογένειες.5. Η αξιολόγηση των χαρακτηριστικών και της ποιότητας του γονεϊκού δεσµού στηνοικογένεια έδειξε ότι οι χρήστες ηρωίνης και οι ασθενείς µε διάγνωση σχιζοφρένειαςανέφεραν ότι έλαβαν σηµαντικά λιγότερη φροντίδα τόσο από τις µητέρες τους όσοκαι από τους πατέρες τους σε σύγκριση µε τα άτοµα της οµάδας ελέγχου. Επίσης, οι χρήστες ηρωίνης αλλά και οι ασθενείς µε διάγνωση σχιζοφρένειας ανέφεραν ότιέλαβαν σηµαντικά περισσότερη υπερπροστασία / έλεγχο τόσο από τις µητέρες τουςόσο και από τους πατέρες τους σε σύγκριση µε την οµάδα ελέγχου. Αντιθέτως, οβαθµός φροντίδας και ο βαθµός υπερπροστασίας δεν διέφεραν µεταξύ των δυοκλινικών οµάδων. Συνεπώς, το προφίλ της σχέσης γονέα / παιδιού ήταν πιοεπιβαρυµένο στις οικογένειες τόσο των χρηστών ηρωίνης όσο και των ασθενών µεδιάγνωση σχιζοφρένειας, σε σύγκριση µε τις υγιείς οικογένειες. Συγκρίνοντας στιςτρεις οµάδες του δείγµατος τα επίπεδα φροντίδας από την πλευρά των µητέρων µετην φροντίδα από τους πατέρες, φαίνεται ότι οι χρήστες ηρωίνης ανέφερανπερισσότερη φροντίδα από τις µητέρες τους παρά από τους πατέρες τους. Αναφορικάµε την υπερπροστασία / έλεγχο, όλοι οι συµµετέχοντες ανέφεραν περισσότερηυπερπροστασία από τις µητέρες τους σε σύγκριση µε τους πατέρες.6. Η σύγκριση των κατηγοριών γονεϊκού δεσµού µεταξύ των τριών οµάδων τηςπαρούσας εργασίας έδειξε ότι οι λιγότερες οικογένειες των χρηστών ηρωίνης (41,2%)τοποθετούνται στην κατηγορία «βέλτιστη γονεϊκή ανατροφή» συγκριτικά µε το47,1% των οικογενειών των ασθενών µε διάγνωση σχιζοφρένειας και το 65,4% τωνοικογενειών της οµάδας ελέγχου. Επίσης, περισσότερες οικογένειες χρηστώντοποθετούνται στην κατηγορία «γονεϊκή παραµέληση», σε σύγκριση µε τις άλλες δυοοµάδες της παρούσας εργασίας, ενώ περισσότερες οικογένειες ασθενών µεσχιζοφρένεια τοποθετούνται στην κατηγορία «έλεγχος χωρίς στοργή». 7. Τόσο στην οµάδα ελέγχου όσο και την οµάδα των ασθενών µε διάγνωσησχιζοφρένειας, οι συµµετέχοντες εισέπρατταν παρόµοια φροντίδα και υπερπροστασίααπό τους γονείς τους µε αυτήν που εισέπρατταν οι γονείς τους από τους δικούς τουςγονείς, εξαίρεση αποτελεί η οµάδα των χρηστών ηρωίνης, οι οποίοι εισέπραττανπερισσότερη φροντίδα από τις µητέρες τους από ότι εκείνες είχαν λάβει από τις δικέςτους µητέρες, αλλά λιγότερη φροντίδα από ότι είχαν λάβει οι πατέρες από τις δικέςτους µητέρες. Επίσης, τόσο οι ασθενείς µε διάγνωση σχιζοφρένειας όσο και οιχρήστες ηρωίνης εισέπρατταν περισσότερη υπερπροστασία / έλεγχο από τις µητέρεςτους από ότι είχαν λάβει οι πατέρες τους από τις δικές τους µητέρες.8. Οι πολυπαραγοντικές αναλύσεις έδειξαν ότι η συσχέτιση της κλίµακας«υπερπροστασία» που αφορούσε στους πατέρες των ασθενών και της κλίµακας«υπερπροστασία» που αφορούσε στους πατέρες των πατέρων ήταν πιο ισχυρή στηνοµάδα των ασθενών µε διάγνωση σχιζοφρένειας συγκριτικά µε την οµάδα ελέγχου.∆ηλαδή, όσο περισσότερη υπερπροστασία είχε λάβει ο πατέρας από τον δικόν τουπατέρα, τόσο περισσότερο υπερπροστατευτικός και ελεγκτικός ήταν προς το παιδί του. Επίσης, στην οµάδα των ασθενών µε διάγνωση σχιζοφρένειας προέκυψεσηµαντική συσχέτιση µεταξύ της φροντίδας των µητέρων και της φροντίδας που οιίδιες είχαν λάβει από την δική του µητέρα. ∆ηλαδή, όσο λιγότερο στοργική ήταν ηµητρική γιαγιά τόσο λιγότερο στοργή έδειξε η µητέρα προς το παιδί της.∆ιαφορετικά, στην οµάδα των χρηστών ηρωίνης οι πολυπαραγοντικές αναλύσειςέδειξαν συσχέτιση της κλίµακας «φροντίδα» που αφορούσε στις µητέρες τωνχρηστών µε την κλίµακα «φροντίδα» της µητέρας των πατέρων. ∆ηλαδή, η ελλιπήςφροντίδα από τη µητέρα που ανέφεραν οι χρήστες ηρωίνης συσχετιζόταν µε τηνελλιπή φροντίδα που είχε λάβει ο πατέρας τους από την δική του µητέρα. Στην ίδιαοµάδα επίσης, σχετικά µε την κλίµακα «υπερπροστασία», υπήρξε σηµαντικήσυσχέτιση µεταξύ των πατέρων και των πατέρων των µητέρων. ∆ηλαδή, στιςοικογένειες των χρηστών ηρωίνης φαίνεται ότι επικρατεί ένα µοντέλο δεσµούµητέρας / παιδιού παρόµοιο µε εκείνου που ανέφερε ο πατέρας σε σχέση µε την δικήτου µητέρα, ενώ ο βαθµός υπερπροστασίας / έλεγχου που το παιδί έλαβε από τονπατέρα συσχετίζεται µε εκείνον που η µητέρα είχε βιώσει στην σχέση µε τον πατέρατης.9. Η Κλίµακα Απορριπτικών Στάσεων (ΚΑΣ) χρησιµοποιήθηκε για την µέτρηση τωναπορριπτικών στάσεων και της επικριτικότητας στην οικογένεια προς τον ασθενή. Τααποτελέσµατα της παρούσας εργασίας έδειξαν ότι ο βαθµός απόρριψης τόσο τηςµητέρας όσο και του πατέρα ήταν σηµαντικά υψηλότερος στις οικογένειες τόσο τωνχρηστών ηρωίνης όσο και των ατόµων µε διάγνωση σχιζοφρένειας σε σύγκριση µετις οικογένειες της οµάδας ελέγχου. Επίσης, ο βαθµός απόρριψης και επικριτικότηταςαπό την πλευρά του πατέρα προς το παιδί µε εξάρτηση από ηρωίνη ήταν σηµαντικάυψηλότερος και από τον βαθµό απόρριψης εκ µέρους του πατέρα στην οµάδα τωνατόµων µε διάγνωση σχιζοφρένειας, ενώ ο βαθµός απόρριψης από την πλευρά τηςµητέρας ήταν υψηλότερος και πλησίαζε τη σηµαντικότητα. Επίσης, η συσχέτισηµεταξύ των βαθµολογιών των µητέρων και των πατέρων ξεχωριστά για την κάθεοµάδα έδειξαν ότι στις δυο κλινικές οµάδες όσο περισσότερο ήταν απορριπτικός οένας γονέας, τόσο περισσότερο ήταν και ο άλλος. Αντιθέτως, στην οµάδα ελέγχου ηαπόρριψη από τον ένα γονέα ήταν ανεξάρτητη από την απόρριψη του άλλου.10. Από τις συσχετίσεις µεταξύ των κλιµάκων ΕΓ∆ και ΚΑΣ προέκυψε ότι στηνοµάδα των χρηστών ηρωίνης οι µητέρες που αναφέρονταν να είχαν προσφέρει τηνλιγότερη φροντίδα ήταν και αυτές που εκδήλωναν τις περισσότερες επικριτικές καιαπορριπτικές στάσεις. Στις οικογένειες µε απορριπτικό πατέρα, η φροντίδα που παρείχαν και οι δυο γονείς ήταν ελλιπής και, αντιθέτως, ήταν υψηλή η πίεση τηςυπερπροστασίας προς το παιδί εκ µέρους και των δυο γονέων.11. Οι πολυπαραγοντικές συσχετίσεις των συνόλων των ψυχοπιεστικών γεγονότωνζωής µε τις απορριπτικές στάσεις των γονέων και τις διαστάσεις της φροντίδας καιυπερπροστασίας και στις τρεις οµάδες δεν έδειξαν να είναι σηµαντικές. Μόνο από τησυσχέτιση του συνόλου των ψυχοπιεστικών γεγονότων ζωής µε το ΕΓ∆ προέκυψε ότισε οικογένειες που ανέφεραν ένα ιστορικό µε περισσότερα ψυχοπιεστικά γεγονόταζωής, η φροντίδα από την πλευρά του πατέρα ήταν περισσότερο ελλιπής.Συµπεράσµατα. Συνολικά, οι οικογένειες των δυο κλινικών οµάδων έδειξαν ότιεκτέθηκαν σε ψυχοπιεστικά γεγονότα ζωής σε σηµαντικά µεγαλύτερο βαθµό σεσύγκριση µε τις οικογένειες της οµάδας ελέγχου. Αυτό σηµαίνει ότι τόσο οι χρήστεςηρωίνης όσο και οι ασθενείς µε διάγνωση σχιζοφρένειας έζησαν, κατά την διάρκειατης παιδικής τους ηλικίας και ή της εφηβείας, καταστάσεις που προκάλεσαν ψυχικόστρες συχνότερα από ότι συνέβη στα άτοµα της οµάδας ελέγχου. Το στοιχείο αυτόεπιβεβαιώνει ευρήµατα από προηγούµενες έρευνες που πραγµατοποιηθήκαν στοεξωτερικό, ενώ αποτελεί καινούργιο στοιχείο σχετικά µε τον ελληνικό πληθυσµόχρηστών ηρωίνης. Η έκθεση σε ψυχοπιεστικές συνθήκες κατά την παιδική ηλικίααποτελεί σηµαντικό παράγοντα κινδύνου για την εµφάνιση ψυχικής διαταραχής ήκατάχρησης ουσιών στην ενήλικη ζωή, στη βάση του αιτιοπαθογενικού µοντέλου«στρες – προδιάθεση», ειδικότερα όταν αυτές οι συνθήκες συµπεριλαµβάνουν και τηνψυχική ασθένεια ενός γονέα. Αυτό το στοιχείο προέκυψε σηµαντικά συχνότερα στηνοµάδα των χρηστών ηρωίνης της παρούσας εργασίας, και σε λιγότερο βαθµό, στηνοµάδα των ατόµων µε διάγνωση σχιζοφρένειας, διαφορετικά από ότι ήταναναµενόµενο, µε βάση την αυξηµένη σηµασία της κληρονοµικότητας στις ψυχωτικέςδιαταραχές. Στις οικογένειες χρηστών ηρωίνης παρατηρήθηκε επίσης το υψηλότεροποσοστό µονογονεϊκών οικογενειών, είτε λόγω πρόωρης απώλειας του πατέρα, είτελόγω διαζυγίου των γονέων, σε σύγκριση µε τις άλλες δυο οµάδες. Η έλλειψηπατρικής παρουσίας έχει αναφερθεί ως επιβαρυντικός παράγοντας που σχετίζεται µετην ανάπτυξη κατάθλιψης, χρήσης ουσιών και άλλων συµπεριφορών υψηλούκινδύνου. Εποµένως, οι οικογένειες των χρηστών ηρωίνης έδειξαν µία περισσότεροεπιβαρυµένη εικόνα, σχετικά µε την δοµή τους και την παρουσία παραγόντωνκινδύνου. Η εκτίµηση των ψυχοπιεστικών γεγονότων ζωής στις οικογένειεςκαταγωγής των γονέων αποτέλεσε καινούργιο δεδοµένο, τόσο στην ελληνική όσο καιτην διεθνή βιβλιογραφία. Το σύνολο των ψυχοπιεστικών γεγονότων ζωής στηνπυρηνική οικογένεια και τις οικογένειες καταγωγής έδειξε να είναι σηµαντικά υψηλότερο στην οµάδα των ατόµων µε διάγνωση σχιζοφρένειας σε σύγκριση µε τιςάλλες δυο οµάδες. Θα µπορούσε να ειπωθεί ότι στις οικογένειες των ασθενών µεδιάγνωση σχιζοφρένειας η έκθεση σε επιβαρυντικά γεγονότα ή συνθήκες ζωήςξεκινάει από την προηγούµενη γενιά και τείνει να επαναλαµβάνεται. Αντιθέτως, στιςοικογένειες των χρηστών ηρωίνης το βάρος των ψυχοπιεστικών γεγονότων ζωήςεντοπίζεται κυρίως στην παρούσα πυρηνική οικογένεια. Οι οικογένειες των χρηστών ηρωίνης και των ατόµων µε διάγνωση σχιζοφρένειαςπου συµµετείχαν στην παρούσα εργασία, έδειξαν ένα προφίλ της σχέσης γονέα /παιδιού σαφώς πιο επιβαρυµένο και δυσλειτουργικό σε σύγκριση µε τις υγιείςοικογένειες. Τα αποτελέσµατα της παρούσας εργασίας συµπίπτουν σε µεγάλο βαθµόµε ευρήµατα άλλων µελετών και επιβεβαιώνουν τις κλινικές παρατηρήσεις ότι οιχρήστες ηρωίνης ανήκουν συχνότερα σε οικογένειες µε ανασφαλούς τύπου γονεϊκόδεσµό, χαρακτηρισµένο από ελλιπή γονεϊκη φροντίδα και υψηλή υπερπροστασία /έλεγχο, κυρίως εκ µέρους της µητέρας. Ο πατέρας, όταν δεν είναι απών, περιγράφεταισυχνότερα ως συναισθηµατικά απόµακρος, ενώ η µητέρα δείχνει υπερβολικήσυναισθηµατική εµπλοκή που εκφράζεται µέσω της υπερπροστασίας και τουυπερβολικού έλεγχου. Επίσης, τα ευρήµατα της παρούσας εργασίας υποστηρίζουντην επανάληψη του πρότυπου δεσµού από την µία γενιά στην επόµενη, ειδικότεραστα δυο κλινικά δείγµατα. Ειδικότερα στην οµάδα των χρηστών ηρωίνης, ταευρήµατα της παρούσας εργασίας έδειξαν µία «διασταυρωµένη» επιρροή τουπρότυπου δεσµού από την µία γενιά στην επόµενη, η οποία σχετίζεται µε την«επιλογή» του/της συζύγου εκ µέρος των γονέων των χρηστών ηρωίνης. Το εύρηµααυτό συνδέεται µε προηγούµενες ποιοτικές παρατηρήσεις αναφορικά µε ένατριγενεακό µοντέλο ανάπτυξης της εξάρτησης από την ηρωίνη που βασίζεται στηνυπόθεση της µετάβασης της συναισθηµατικής ένδειας και του µη-αναγνωρισµένουτραύµατος, από την προηγούµενη γενιά στην επόµενη, στην οποία εντάσσεται ηεπιλογή του γονεϊκού ζεύγους. Η έλλειψη φροντίδας και η υπερβολική υπερπροστασία / έλεγχος φάνηκαν νασυσχετίζονται θετικά µε τις απορριπτικές και εχθρικές στάσεις των γονέων ως προςτους χρήστες ηρωίνης και τους ασθενείς µε σχιζοφρένεια. Τα ευρήµατα έδειξαν ότι οβαθµός απόρριψης και επικριτικότητας τόσο της µητέρας όσο και του πατέρα προςτον χρήστη ηρωίνης ήταν σηµαντικά υψηλότερος από τον βαθµό απόρριψης στηνοµάδα ελέγχου, αλλά και στην οµάδα των ασθενών µε διάγνωση σχιζοφρένειας.Επίσης, οι απορριπτικές στάσεις του ενός από τους γονείς φάνηκε να ενισχύουν τιςαπορριπτικές στάσεις του άλλου γονέα στις δυο κλινικές οµάδες. Τα συγκεκριµένα ευρήµατα δεν ήταν αναµενόµενα και αποκτούν ιδιαίτερη σηµασία, δεδοµένης τηςεντυπωσιακής έλλειψης µελετών στον τοµέα του εκφραζόµενου συναισθήµατος καιτου συναισθηµατικού στυλ σε οικογένειες µε ουσιοεξαρτηµένο µέλος και ειδικότεραµε µέλος εξαρτηµένο από την ηρωίνη. Συνοπτικά, παρόλους τους περιορισµούς τους, τα ευρήµατα της παρούσαςεργασίας έδειξαν τη σηµασία αρνητικών οικογενειακών παραγόντων στην πορεία τηςεξάρτησης από την ηρωίνη, όπως και σε άλλες σοβαρές ψυχικές διαταραχές όπως ησχιζοφρένεια. Οι παράγοντες αυτοί σχετίζονται µε τη συχνότητα ψυχοπιεστικώνγεγονότων στην πατρική οικογένεια του χρήστη, τον δυσλειτουργικό γονεϊκό δεσµόχαρακτηρισµένο από ελλιπή φροντίδα και υπερβολική υπερπροστασία / έλεγχο,καθώς και µε τις αυξηµένες στάσεις απόρριψης και εχθρικότητας εκ µέρους τωνγονέων. Τα ευρήµατα θέτουν σηµαντικούς προβληµατισµούς αναφορικά µε τιςπαρεµβάσεις πρόληψης και θεραπευτικής αντιµετώπισης της εξάρτησης από τηνηρωίνη, αναδεικνύοντας την αναγκαιότητα της εµπλοκής της οικογένειας του χρήστηστα θεραπευτικά πρωτόκολλα, αλλά και τη σηµασία προληπτικών καισυµβουλευτικών παρεµβάσεων σε οικογένειες που παρουσιάζουν αυξηµένουςπαράγοντες ψυχοκοινωνικού στρες