Μεταφυσικές προκείμενες μιας οικοκεντρικής θεώρησης στον νεοπλατωνικό Πρόκλο

Abstract

The present study is grounded upon Proclus’ comments in his On Plato’s Timaeus. Taking the point of view of both a metaphysician and scientist, Proclus approaches to the problem of natural environment on the basis of a teleological and theological paradigm. According to that paradigm, the environment is subject to a process of development thanks to which (and by means of austere regularities) it will be lead to its accomplishment. It is suggestive that Proclus assigns to cosmos/universe personal features and, hence, attributes to it features of a rational and willing nature. In this way, the universe is presented as gradually absorbing the whole of divine assignments and as processing, in a conscious way, towards the realisation of the possibilities it has been endowed with. Even though Proclus keeps on using mathematics and physical sciences, his final claims are theological, albeit supported by philosophical claims with historical and systematic character. The universe tends to be assimilated with the divine and to overcome thereby the deficiencies which limit, though temporarily, its fulfilling the demand of integrity. In Proclus’ system there is no pattern of accidental outcomes, no reference to explanations of mechanical character and no appeal to mere physico-empirical laws which explain physical regularities. The present study claims that Proclus formulates an eco-centric theory, since the physical environment is considered an organic totality, within which there is no place for interventions at the expense of undermining a certain kind of beings and, correlatively, for any privilege accorded to hierarchically higher kinds of beings. Instead, this universe is grounded on such mutual a dependence which presupposes the particularity of beings.

Η παρούσα μελέτη εδράζεται κυρίως σε σχόλια του Πρόκλου μέσα από την εκτενή πραγματεία του Εις τον Τίμαιον Πλάτωνος όπου διαπιστώνουμε ότι ως εν ταυτώ επιστήμων και μεταφυσικός προσεγγίζει το φυσικό περιβάλλον με βάση ένα παράδειγμα τελολογικό, θείων προδιαγραφών σύμφωνα με το οποίο εντοπίζει στις διαδικασίες του μία προϊούσα βελτιωτική εξέλιξη, η οποία θα το οδηγήσει μέσα από αυστηρές κανονικότητες στην ολοκλήρωσή του. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό το ότι, με το να αποδίδει στο κοσμικό σύμπαν και προσωπικά ιδιώματα, το παρουσιάζει να αρθρώνεται στην εξέλιξή του με ορμικά, βουλητικά και έλλογα στοιχεία. Παρουσιάζει δηλαδή ένα σύμπαν να αφομοιώνει βαθμιαία το σύνολο των θείων χορηγιών και να πορεύεται με συνειδητό τρόπο στην πραγμάτωση των δυνατοτήτων που άνωθεν έχει λάβει. Παρ’ όλο που ο Πρόκλος επιμένει ιδιαίτερα στο να χρησιμοποιεί τα μαθηματικά και την φυσική επιστήμη, οι τελικές εκτιμήσεις του σε κάθε περίπτωση είναι θεολογικές, με ισχυρή πάντως την στήριξη της φιλοσοφίας τόσο από πλευράς ιστορικής όσο και συστηματικής. Προβάλλει ένα σύμπαν το οποίο συνεχώς πορεύεται στο να εξομοιωθεί με το θείον και έτσι να υπερβεί τις όποιες ατέλειες έχει, οι οποίες περιορίζουν – έστω και όχι σε μόνιμη βάση - την ανταπόκρισή του στην πληρότητα. Από έναν τέτοιο σχεδιασμό απουσιάζουν το οιοδήποτε μοντέλο περιγραφής που στηρίζεται στην τυχαιότητα, η επιμονή στον εντοπισμό απόλυτα προβλέψιμων καταστάσεων μηχανιστικής μετάβασης από το προηγούμενο στο επόμενο και η αναζήτηση νόμων που έχουν αποκλειστικά και μόνον φυσικοεμπειρική εξήγηση και κινούνται στον ορίζοντα της τυπικής επαναληπτικότητας. Υπό τους ανωτέρω όρους, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι διατυπώνεται μία θεωρία του οικοκεντρισμού καθώς το φυσικό περιβάλλον αντιμετωπίζεται ως ολότητα οργανική, όπου αναγκαστικά αποκλείονται οι διορθωτικές παρεμβάσεις μιας τάξης ορισμένων όντων σε βάρος κάποιων άλλων αφού δεν αποδίδεται προτεραιότητα σε κυριαρχικού τύπου ιεραρχήσεις αλλά σ’ εκείνη την αμοιβαιότητα που διασώζει την ιδιαιτερότητα των συμβαλλομένων παραγόντων. Τα ανωτέρω, μάλιστα, συναρτώνται με μία επιμελημένη οριοθέτηση του ζητήματος περί των αξιών και των γενικότερων προϋποθέσεων που συστηματικά το διαμορφώνουν.