Ευστράτιος Νίκαιας: βίος - έργα - διδασκαλία

Abstract

The subject of this doctoral thesis is to reveal and evaluate the life, books and theological teachings of one of the most remarkable ecclesiastical writers of 11th and 12th c., Eustratius of Nicaea. In the first chapter, after a short review of the political and ecclesiastical situation of the era, it is stressed that the basic characteristics of the theological movement of that particular time are considered to be: a) disruption of the relation between theology and philosophy and b) the reappearance of heretical views, into which the protagonists were Michael Psellos, Michael of Ephesus, John Italus and Eustratius of Nicaea. In the second chapter the accurate depiction of a full biography of Eustratius of Nicaea is attempted. The biography starts with his early years and his discipleship by John Italus until he accepted office as the universal teacher. The goodwill of Alexius Comnenus towards him can be presumed from his participation to negotiations with the western church over theological matters as well as from the support that he was given when he slipped to heretical views during the negotiations with the Armenians of Philipoupolis (1114 AD). There the hierarch, trying to fight the monophysitism of the Armenians lapsed into a dogmatic error of Nestorianistic shade. He acknowledged two natures to Jesus Christ: one of a slave who submits and one of a lord who accepts the submission. In order to defuse the tension, in the year 1117, there is the convocation of three successive Synods. During the third and most decisive of the three the hierarch was suspended for life. In the third chapter there is a record of all the written work of Eustratius. His writings are divided, according to the content and the themes, into philosophical and theological books. His theological books are divided into: Objections to Latins (6 Speeches about the procession of the Holy Spirit, 2 Speeches about the unleavened bread), about veneration of the icons (Proof, Dialogue), Objections to Armenians (about the two natures of Christ, Plan of two Speeches), Apologetics. The methology followed here starts with the dating of his work, the manuscripts that are included, the presentation of the content and the detection and evaluation of his philosophical preferences. In the fourth chapter someone can read and see the analysis of the theological views of the scholar hierarch about a) the procession of the Holy Spirit, where it is stressed that filioque is an addition of the Latins b) the use of unleavened bread in the Holy Communion c) His teaching about the holy icons. Finally, as addendum, there is a presentation of his orthodox points of view regarding Christology and Trinitology of the church, which church is always the judge and the shaper of the right faith.

Αντικείμενο της διατριβής αποτελεί η ανάδειξη και αξιολόγηση του βίου, έργου και της θεολογικής διδασκαλίας ενός από τους αξιολογότερους εκκλησιαστικούς συγγραφείς του 11ου και 12ου αιώνα, του Ευστρατίου Νικαίας. Στο πρώτο κεφάλαιο, αφού δίνεται μια σύντομη επισκόπηση της πολιτικής και εκκλησιαστικής κατάστασης της εποχής, τονίζεται ότι βασικά χαρακτηριστικά της θεολογικής κίνησης της εποχής αποτελούν: α) η διατάραξη των σχέσεων θεολογίας- «θύραθεν φιλοσοφίας» β) η επανεμφάνιση αιρετικών κακοδοξιών που είχαν ως πρωταγωνιστές τους Μιχαήλ Ψελλό, Μιχαήλ Εφέσιο, Ιωάννη Ιταλό και Ευστράτιο Νικαίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιδιώκεται η ακριβής αποτύπωση μιας πλήρης βιογράφησης του Ευστρατίου Νικαίας. Η πραγμάτευση εκκινεί από την νεανική ηλικία του Ευστρατίου και τη μαθητεία του κοντά στον Ιωάννη Ιταλό έως ότου ανέλθει στο αξίωμα του οικουμενικού Διδασκάλου. Η εύνοια του Αλεξίου Α Κομνηνού προς το πρόσωπο του ιεράρχη τεκμαίρεται τόσο από τη συμμετοχή του σε διαπραγματεύσεις για θεολογικά θέματα με τη Δυτική εκκλησία όσο και από την αμέριστη συμπαράσταση που έλαβε όταν ολίσθησε δογματικώς κατά τις διαπραγματεύσεις με τους Αρμένιους της Φιλιππούπολης (1114 μΧ.). Εκεί ο Ιεράρχης, καταπολεμώντας το Μονοφυσιτισμό των Αρμενίων, υπέπεσε σε δογματικό ολίσθημα νεστοριάζουσας χροιάς. Αναγνώρισε δύο φύσεις στο Χριστό: ενός δούλου που προσκυνεί και ενός αφέντη που δέχεται την προσκύνηση. Για την εκτόνωση του όλου ζητήματος, μέσα στο έτος 1117, έχουμε τη σύγκλιση τριών διαδοχικών Συνόδων, όπου στην τρίτη και καθοριστική Σύνοδο επιβλήθηκε στον ιεράρχη η ποινή της καθαίρεσης. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται μια καταγραφή του συγγραφικού έργου του Ευστρατίου. Τα έργα χωρίζονται ανάλογα με το περιεχόμενο και τη θεματολογία τους σε φιλοσοφικά και θεολογικά. Τα θεολογικά έργα διακρίνονται σε: Αντιρρητικά κατά Λατίνων (6 Λόγοι περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, 2 Λόγοι περί Αζύμων), Περί προσκυνήσεως των εικόνων (Απόδειξις, Διάλογος), Αντιρρητικά κατά Αρμενίων (Περί των δύο φύσεων του Χριστού, Σχέδιο δύο Λόγων), Απολογητικά. Κατά την πραγμάτευση, η μεθοδολογία που ακολουθείται εκκινεί από τη χρονολόγηση του έργου, τα χειρόγραφα που το περιέχουν, την παρουσίαση του περιεχομένου και τον εντοπισμό και αξιολόγηση των φιλοσοφικών του προτιμήσεων. Στο τέταρτο κεφάλαιο εκτίθενται και αναλύονται οι θεολογικές απόψεις του λογίου ιεράρχη για α) την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος, όπου τονίζεται ότι το filioque αποτελεί προσθήκη των Λατίνων β) τη χρήση ένζυμου άρτου στη Θεία Ευχαριστία γ) αναλύεται η διδασκαλία του για τις ιερές εικόνες. Τέλος, ως επίμετρο, παρουσιάζονται οι ορθόδοξες θέσεις του Ευστρατίου τόσο αναφορικά με τη Χριστολογία όσο και με την Τριαδολογία της εκκλησίας, η οποία παραμένει πάντοτε ο κριτής και διαμορφωτής της ορθής πίστης.