Γυναίκες και ουσιοεξάρτηση: προσεγγίζοντας το λόγο τους μέσα από την ανάλυση λόγου

Abstract

The present doctoral research aimed at the exploration of women' s accounts of with substance misuse problems. In particular, I was interested in understanding: (a) the multiple meanings that women attach to drug use and drug addiction and (b) the resulting implications for the macro and the micro. In order to investigate the above mentioned research questions (1) I approached critically the literature on the field of women's addiction. (2) I relied on a theoretical framework that was derived from a combination of Foucauldian discourse analysis, the theory of positioning and the postmodern feminist approaches. (3) I used the Foucauldian discourse analysis as described by C. Willig (2001) to analyze the transcripts of 14 semi-structured interviews with women with substance misuse problems. The semi structure interviews focused on the following topics: types of drugs used, their drug career, their likes and dislikes in relation to drug use, and issues of reflexivity. I identified various and contradictory discourses such as medical, pleasure, control, psychological, bio-medical-psychological, gender, love, moral and discourses related to drug problems. In addition, I identified various and opposing subject positions such as those of patient and of agency. The discourses were also discussed in relation to the cultural context. For the macro, I argued that drug use and drug addiction was presented as a problem of the body, the self, the moral, the gender and the law. I also suggested that these discourses reinforced particular therapy practices for drug addiction such as medical model, punishment (prison etc.) and moral practices such as asking for forgiveness. The above mentioned practices result in the disempowerment of the social, the psychological and the politically oriented therapies. In other words, I proposed that women's drug use and drug addiction were constructed as a personal problem in which the public dimension was suppressed. For the micro, these discourses were utilized to explain, and justify the use of drugs as well as to defend themselves. I argued that the main implication of these discourses was the continuation of drug use and not its termination. Furthermore, they mainly served a disempowering function. On some occasions, these discourses were also empowering. Overall, in the present doctoral research I argued that studying women's discourses has made a significant contribution to our understanding of women's substance misuse. To be more specific, it shed light on the different functions embedded in the production and reproduction of women's discourses and has enriched tremendously the field of women's addiction.

Η διδακτορική αυτή διατριβή αποσκοπούσε στη μελέτη του λόγου των γυναικών με προβλήματα ουσιοεξάρτησης. Ειδικότερα αποσκοπούσε να διερευνήσει (α) ποια ήταν τα νοήματα της χρήσης ή της εξάρτησης από τις ψυχοτρόπες ουσίες τα οποία οι ίδιες οι γυναίκες προσδίδουν στο λόγο τους, και (β) ποιες ήταν οι συνέπειες αυτών των νοηματοδοτήσεων σε μάκρο (πολιτικο-κοινωνικό) και μίκρο (προσωπικό) επίπεδο. Για τη μελέτη αυτών των ερωτημάτων (1) εξέτασα με μια κριτική οπτική τη βιβλιογραφία, διεθνής και ελληνική στο πεδίο των ουσιοεξαρτήσεων στις γυναίκες. (2) Επιπλέον άντλησα από ένα θεωρητικό πλαίσιο που προέκυψε από μια τριμερή σύζευξη ανάμεσα στη Φουκωδική ανάλυση λόγου, τη θεωρία της τοποθέτησης και τη μετανεωτερική φεμινιστική προσέγγιση. (3) Για την ανάλυση των λόγων των γυναικών βασίστηκα στη μεθοδολογία της Φουκωδικής ανάλυσης λόγου (μεθοδολογική πρόταση της C. Willig, 2001) και στην ανάλυση του απομαγνητοφωνημένου υλικού που προέκυψε από τη διεξαγωγή 14 συνεντεύξεων με γυναίκες χρήστριες διαφόρων ουσιών όπως ηρωίνης κ.ά.. Τα ζητήματα που συζητήθηκαν ήταν τα είδη ουσιών που έκαναν χρήση, η σταδιοδρομία τους, τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της χρήσης, και η αναστοχαστικότητα. Εντόπισα ποικίλα και αντιφατικά συστήματα λόγων που χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες, όπως ο ιατρικός λόγος, ο λόγος περί ευχαρίστησης, ο λόγος περί «ελέγχου», ο ψυχολογικός λόγος, ο βιο-ιατρικο-ψυχολογικός λόγος, ο λόγος περί φύλου, ο λόγος περί προβλημάτων, ο λόγος περί αγάπης, και ο ηθικός λόγος. Επίσης εντόπισα ποικίλες και αντιθετικές «θέσεις υποκειμένων» που υιοθετούσαν οι γυναίκες όπως «θέσεις» αρρώστου αλλά και «δρώντος υποκειμένου». Επιπλέον εξέτασα αυτά τα συστήματα λόγου σε σχέση με το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο και τις διαδομένες θέσεις. Για το μάκρο επίπεδο, υποστηρίζω γενικά ότι τα συστήματα λόγων που εντόπισα, νοηματοδοτούν τη χρήση ουσιών ως πρόβλημα του σώματος, του εαυτού, της ηθικής, του φύλου αλλά και της ποινικής καταστολής. Ταυτόχρονα αυτά τα συστήματα λόγων ενισχύουν πρακτικές θεραπείας όπως η νόμιμη ιατροφαρμακοθεραπεία, οι τιμωρητικές και οι ηθικές πρακτικές η συγχώρεση. Ταυτόχρονα όμως αυτά αποδυναμώνουν τις κοινωνικές, ψυχολογικές και πολιτικές προτάσεις αλλαγής και θεραπείας. Με άλλα λόγια υποστηρίζω ότι η χρήση ουσιών στις γυναίκες προσδιορίζεται ως πρόβλημα της ιδιωτικής σφαίρας των γυναικών και αποσιωπάται η κοινωνική και πολιτική διάσταση του, η δημόσια δηλαδή διάσταση του προβλήματος. Σε ένα μίκρο επίπεδο αυτά τα συστήματα λόγων και οι «θέσεις υποκειμένων» που υιοθετούνται επιτελούν λειτουργίες, όπως η επεξήγηση, η δικαιολόγηση της επιτέλεσης της χρήσης ουσιών αλλά και η υπεράσπιση του εαυτού. Υποστηρίζω γενικά ότι αυτά τα συστήματα λόγων δεν προάγουν τη διακοπή της χρήσης και λειτουργούν κυρίως αποδυναμωτικά και ελάχιστα ενδυναμωτικά. Με τη διδακτορική αυτή διατριβή έδειξα τέλος ότι η μελέτη του λόγου συμβάλλει στην κατανόηση της χρήσης ουσιών ή της εξάρτησης στις γυναίκες. Κυρίως όμως έχω τη γνώμη ότι αυτή συνέβαλε στην αποκάλυψη των λειτουργιών που επιτελούνται από την παραγωγή και αναπαραγωγή αυτών των συστημάτων λόγων και θέσεων για το πεδίο της ουσιοεξάρτησης των γυναικών.