Σχέση Θεωρίας του Νου και Μεταγνώσης κατά την προσχολική και σχολική ηλικία: ο ρόλος των εκτελεστικών λειτουργιών και της γλώσσας

Abstract

Theory of Mind (ToM) and metacognition represent two highly prominent research fields focusing on the "development of children's knowledge and cognition about mental phenomena" (Flavell, 2002 p. 106). ToM is defined as the awareness of the mental states of others (e.g., beliefs, intentions, emotions) while metacognition refers to the awareness, monitoring, and control of one's own cognitive processes. Over the past decades, numerous studies have individually assessed the development of ToM and metacognition, and their relationship with other cognitive functions such as executive functions and language. However, despite the common locus of ToM and metacognition in the awareness of mental phenomena, their developmental interconnection has not been studied extensively. The lack of sufficient empirical data and the contradictory research findings have resulted in theoretical and research ambiguity. Focusing on different aspects of ToM (False Beliefs Understanding, Understanding The Connection between Perception and Knowledge), metacognition (Metacognitive Monitoring, Metalinguistic Awareness), executive functions (Inhibition, Shifting, Working Memory, and Processing Speed), and language, the present study aims not only to study their developmental trajectories but primarily to investigate the relationship between ToM and metacognition as well as to examine the mediating role of executive functions and language in this relationship. Lastly, a significant aim of this study was to assess the impact of age on the dynamic relationships among these variables. A total of 213 students, aged 4 to 9 years, were individually tested through a series of measures addressing various aspects of ToM, metacognition, executive functions, and language. A series of MANOVA, Confirmatory Factor Analyses, moderation and mediation analyses applied to the data revealed the bidirectional relationship between ToM and metacognition and the mediating role of executive functions and language. However, this bidirectional relationship pertains to different aspects of the two functions during distinct age phases. Similarly, different aspects of executive functions emerge as mediating factors at different ages. The findings provide a clear insight into the developmental interconnections among the various aspects of ToM and metacognition. The theoretical implications of the results are extensively discussed, underscoring the need for substantial methodological revisions in the field.

Η Θεωρία του Νου (ΘτΝ) και η μεταγνώση συνιστούν δύο ιδιαίτερα δημοφιλή ερευνητικά πεδία τα οποία εστιάζουν στην «ανάπτυξη της γνώσης και της νόησης των παιδιών για τα νοητικά φαινόμενα» (Flavel, 2002, σ. 106). Ως ΘτΝ ορίζεται η ενημερότητα του ατόμου για τις νοητικές καταστάσεις των άλλων (π.χ., πεποιθήσεις, προθέσεις, συναισθήματα). Ως μεταγνώση ορίζεται η επίγνωση του ατόμου για τις γνωστικές διεργασίες του εαυτού, καθώς και η ικανότητα παρακολούθησης και ελέγχου αυτών των διεργασιών. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, πλήθος ερευνών έχουν εξετάσει μεμονωμένα την ανάπτυξη της ΘτΝ και της μεταγνώσης, καθώς και τη σχέση τους με άλλες γνωστικές λειτουργίες όπως οι εκτελεστικές λειτουργίες και η γλώσσα. Ωστόσο, παρά την κοινή αναφορά ΘτΝ και μεταγνώσης στην ενημερότητα των νοητικών φαινομένων, η αναπτυξιακή τους διασύνδεση δεν έχει μελετηθεί εκτενώς. Η έλλειψη επαρκών εμπειρικών δεδομένων και τα αντιφατικά αποτελέσματα ερευνών έχουν διαμορφώσει μια θεωρητική και ερευνητική ασάφεια. Η παρούσα διατριβή, εστιάζοντας σε διαφορετικές πτυχές της ΘτΝ (Ικανότητα Απόδοσης Ψευδών Πεποιθήσεων, Κατανόηση Σχέσης Αντίληψης και Γνώσης), της μεταγνώσης (Μεταγνωστική Παρακολούθηση, Μεταγλωσσική Ενημερότητα), των εκτελεστικών λειτουργιών (Ικανότητα Αναστολής, Εναλλαγής, Εργαζόμενης Μνήμης, Ταχύτητας Επεξεργασίας) και στη γλώσσα, στοχεύει, όχι μόνο στη μελέτη της αναπτυξιακής τους πορείας, αλλά κυρίως στη διερεύνηση της σχέσης ΘτΝ και μεταγνώσης, καθώς και στον έλεγχο του διαμεσολαβητικού ρόλου των εκτελεστικών λειτουργιών και της γλώσσας στη σχέση αυτή. Τέλος, σημαντικός στόχος της διατριβής συνιστά η μελέτη της επίδρασης της ηλικίας στις δυναμικές σχέσεις των μεταβλητών. Ένα σύνολο 213 μαθητών/τριών, ηλικίας 4 έως 9 ετών, εξετάστηκε ατομικά, με έργα αξιολόγησης των επιμέρους πτυχών της ΘτΝ, της μεταγνώσης, των εκτελεστικών λειτουργιών και της γλώσσας. Μια σειρά αναλύσεων διακύμανσης, Επιβεβαιωτικών Παραγοντικών Αναλύσεων, μοντέλων ρύθμισης και διαμεσολάβησης εφαρμόστηκε στα δεδομένα και ανέδειξε την ύπαρξη αμφίδρομης σχέσης της ΘτΝ και της μεταγνώσης, και, ταυτόχρονα, τον διαμεσολαβητικό ρόλο των εκτελεστικών λειτουργιών και της γλώσσας. Ωστόσο, η αμφίδρομη αυτή σχέση αφορά σε διαφορετικές πτυχές των δύο ικανοτήτων κατά τη διάρκεια επιμέρους ηλικιακών φάσεων. Κατ’ αναλογία, διαφορετικές εκτελεστικές λειτουργίες αναδεικνύονται ως διαμεσολαβητικές μεταβλητές στις διαφορετικές ηλικίες. Τα ευρήματα παρέχουν μία σαφή εικόνα για την αναπτυξιακή διασύνδεση των επιμέρους πτυχών της ΘτΝ και της μεταγνώσης. Οι θεωρητικές προεκτάσεις της διατριβής και τα αποτελέσματα συζητούνται εκτενώς αναδεικνύοντας την ανάγκη για αλλαγές στον τρόπο διερεύνησης της ανάπτυξης της ενημερότητας του νου.