Ανθρωπολογικά πρότυπα: από τη μεταπαλαμική Φιλοκαλία στον οικουμενικό διάλογο (ΠΣΕ)

Abstract

The focus of the doctoral dissertation is on the investigation and analysis of the anthropological models reflected in the texts of the post-Palamite Philokalia, which are recognized as a pinnacle of Orthodox spirituality and possess an inclusive character that grants them universal and ecumenical value, free from any political and social agendas. The primary aim of the research is to explore the potential of the Orthodox hesychastic tradition to make a meaningful contribution to the inter-Christian dialogue as conducted within the framework of the World Council of Churches (WCC). In the first part, the texts of Philokalia are analyzed using the “case study” methodology, aiming to highlight their anthropological models. Particular emphasis is placed on their potential contribution to dialogue and the contemporary anthropological and social discourse. The inclusive nature of these texts, especially the translated ones, further enhances their universal significance. The analysis is framed by a historical and theological overview, covering topics such as Hesychasm, Hesychast controversies, the encounter with scholastic theology, and a brief reference to Orthodox anthropology. This historical foundation aims to facilitate the understanding of the texts of Philokalia. Additionally, as an aid to analyzing the particularly challenging content of the texts, some explanatory and schematic tables are provided. The analysis highlights the contribution of the hesychastic tradition to the formation of an anthropological model that integrates nepsis and theoria, providing a foundation for peaceful coexistence and fraternity. The second part of the dissertation focuses on the impact of the Reformation and the Enlightenment on Western thought, with an emphasis on the philosophical, theological, and ideological changes that shaped Europe, as center of spiritual and social reference. Simultaneously, it addresses the negative consequences of nationalism and racism, which led to the devastating conflicts of the two World Wars, which underscored the need to protect the human rights. The post-war era, marked by technological advancement and globalization, introduced new challenges and opportunities for the shaping of modern society. This highlighted the need for a critical analysis of historical and social developments, emphasizing the importance of understanding these developments as a prerequisite for shaping a comprehensive perspective on anthropological paradigms. This understanding gains particular significance within the context of the ecumenical dialogue conducted by WCC. Subsequently, the fourth and final chapter focuses on ecumenical dialogue, analyzing the contributions of Christian traditions and the Orthodox Church within the framework of the WCC, with emphasis on the shifts of the themes of the General Assemblies and programmes, concerning anthropological references. Additionally, the chapter examines both historical and contemporary WCC approaches to human rights. It concludes with another “case study”, as an example of how human rights are addressed within the framework of contemporary Orthodox theology. The dissertation concludes with a synthesis of the anthropological models of the Philokalia, which are proposed as a discourse of peace, unity, and fraternity, linking them to contemporary anthropological concerns, inter-Christian dialogue, and human rights. Through the analysis, the timeless value of the hesychastic tradition is highlighted, offering a perspective for ecumenical coexistence.

Στο πλαίσιο της παρούσας διδακτορικής διατριβής πραγματοποιήθηκε η διερεύνηση και ανάλυση των ανθρωπολογικών προτύπων που αποτυπώνονται στα κείμενα της μεταπαλαμικής Φιλοκαλίας, τα οποία είναι αναγνωρισμένα ως κορυφαίο δείγμα ορθόδοξης πνευματικότητας και διαθέτουν έναν συμπεριληπτικό χαρακτήρα που τους προσδίδει οικουμενική αξία, χωρίς πολιτικές και κοινωνικές σκοπιμότητες. Ο βασικός σκοπός της έρευνας είναι η διερεύνηση της δυνατότητας της ορθόδοξης νηπτικής παράδοσης να προσφέρει ουσιαστική συμβολή στον διαχριστιανικό διάλογο, όπως αυτός διεξάγεται στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών (ΠΣΕ). Στο πρώτο μέρος, αναλύονται τα κείμενα της μεταπαλαμικής Φιλοκαλίας μέσω της μεθοδολογίας της μελέτης περίπτωσης (case study), με στόχο την ανάδειξη ανθρωπολογικών προτύπων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην οικουμενική τους αξία και στη συμβολή τους στον διάλογο, καθώς και στον σύγχρονο ανθρωπολογικό και κοινωνικό προβληματισμό. Ο συμπεριληπτικός χαρακτήρας αυτών των κειμένων, ιδίως των μεταγλωττισμένων, ενισχύει περαιτέρω την πανανθρώπινη σημασία τους. Η ανάλυση πλαισιώνεται από ιστορική και θεολογική επισκόπηση, η οποία περιλαμβάνει θέματα όπως ο Ησυχασμός, οι ησυχαστικές έριδες, η συνάντηση με τη σχολαστική θεολογία και μια σύντομη αναφορά στην ορθόδοξη ανθρωπολογία. Η ιστορική αυτή θεμελίωση έχει ως σκοπό τη διευκόλυνση της κατανόησης της θεματολογίας και των κειμένων της Φιλοκαλίας. Επιπλέον, ως βοήθημα στην ανάλυση του ιδιαίτερα δύσκολου περιεχομένου των κειμένων, παρατίθενται κάποιοι επεξηγηματικοί και κάποιοι πιο σύντομοι (σχηματικοί) πίνακες. Η ανάλυση αναδεικνύει τη συμβολή της νηπτικής παράδοσης στη διαμόρφωση ενός ανθρωπολογικού προτύπου που συνδυάζει τη νήψη και τη θεωρία, προσφέροντας ταυτόχρονα ένα θεμέλιο για ειρηνική συνύπαρξη και αδελφοσύνη. Το δεύτερο μέρος της διατριβής επικεντρώνεται στις επιδράσεις της Μεταρρύθμισης και του Διαφωτισμού στη δυτική σκέψη, με εστίαση στις φιλοσοφικές, θεολογικές και ιδεολογικές αλλαγές που διαμόρφωσαν την Ευρώπη, ως κέντρο πνευματικής και κοινωνικής αναφοράς, ενώ παράλληλα, θίγονται οι αρνητικές συνέπειες του εθνικισμού και του ρατσισμού, οι οποίοι οδήγησαν στις καταστροφικές συγκρούσεις των δύο Παγκοσμίων Πολέμων και συνέβαλλαν στην ανάγκη της προστασίας του ανθρώπου και των δικαιωμάτων του. Η μεταπολεμική εποχή, χαρακτηριζόμενη από την τεχνολογική πρόοδο και την παγκοσμιοποίηση, εισήγαγε νέες προκλήσεις και ευκαιρίες για τη δομή της σύγχρονης κοινωνίας. Αυτό ανέδειξε την ανάγκη για κριτική ανάλυση της ιστορικής και κοινωνικής εξέλιξης, υπογραμμίζοντας τη σημασία της κατανόησής τους ως προϋπόθεση για τη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των ανθρωπολογικών προτύπων. Η κατανόηση αυτή αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα στο πλαίσιο του οικουμενικού διαλόγου που διεξάγεται στο ΠΣΕ. Στη συνέχεια, το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο εστιάζει στον οικουμενικό διάλογο, αναλύοντας τη συμβολή των χριστιανικών παραδόσεων και της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο πλαίσιο του ΠΣΕ, με ιδιαίτερη έμφαση στις θεματικές μετατοπίσεις των Γενικών Συνελεύσεων και τα προγράμματα, ως προς τις ανθρωπολογικές αναφορές. Επιπλέον, εξετάζονται οι ιστορικές και σύγχρονες προσεγγίσεις του ΠΣΕ στα ανθρώπινα δικαιώματα. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με μια ακόμα case study, ως παράδειγμα, για τα ανθρώπινα δικαιώματα στο πλαίσιο της σύγχρονης Ορθόδοξης θεολογίας. Η διατριβή καταλήγει με τη σύνθεση των ανθρωπολογικών προτύπων της Φιλοκαλίας, τα οποία προτείνονται ως λόγος ειρήνης, ενότητας και αδελφοσύνης, συνδέοντάς τα με τον σύγχρονο ανθρωπολογικό προβληματισμό, το διαχριστιανικό διάλογο και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μέσα από την ανάλυση, αναδεικνύεται η διαχρονική αξία της νηπτικής παράδοσης, προσφέροντας προοπτική για την οικουμενική συνύπαρξη.