Οι κρητικές κυβερνήσεις και το ζήτημα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα (1898-1913)

Abstract

The aim of this study is to overall examine the Cretan Question during the period 1898-1913, giving at the same time special stress to the members of the Cretan governments. The Cretan Question, which derived from the wish of the Christian Cretans for the unification of the island of Crete to Greece, is expressed in the continuous revolutions of the 19th century. Moreover, the question of the Union (Enosis) of Crete with Greece is examined as part of the wider Eastern Question in terms of the interests and the competition of the Great Powers, as well as the vital position of Crete. In relation to the regime of the autonomy, the use of this term is being made conventionally and it was used at that time, as we couldn’t really speak for full autonomy, since the Great Powers were those who chose the governor of the autonomous state. The suzerainty of the Sultan in Crete was typical (the term “suzerainty” is not mentioned in the Cretan Constitutions), however the Sublime Porte never stopped to declare and unsuccessfully try to expand her rights upon the island. Eleftherios Venizelos and Prince George were ahead in the political scene of the Cretan State (the second up to 1906). From what is seen they both desired the Union, but they had different political practice as far as the uniting purpose was concerned. This different political view led to a dispute between Venizelos, who symbolized the charismatic authority, and Prince George who stood for the traditional form of power. From the two parties, the conservative one and the liberal one, the first one had the majority under the leadership of Antonios Michelidakis. The last one, together with Manousos Koundouros, Charalambos Pologeorgis, Konstantinos Foumis, Ioannis Sfakianakis and many other politicians struggled for the Union and this struggle was surpassed by the supreme politician, Eleftherios Venizelos, who had a realistic view, and the conservative Commissioner. The Church of Crete, specifically the bishops and priests, participated actively in politics by supporting either Eleftherios Venizelos or Prince George, who were the protagonists of the political life of the Cretan State. Furthermore, the Muslim minority declared against the Union and aimed at keeping the balance between the two parties, in order to secure its political survival. Additionally, in this PhD thesis, the portret of those who took part in the Cretan governments is outlined , a complete chronological catalogue of their members is made for the first time and we end up to conclusions regarding their social origin, their educational level, their professional situation and their ideology. The fact that for the first time the period of the Cretan State was overall examined allows us to form a thorough view about the political aims of the Cretan politicians concerning the Union matter. The Union of Crete to Greece wasn’t a deterministic fact, but the result of a long – lasting struggle, in and out of Crete, in both the war and diplomacy field, combined with favorable, for the Greek country, coincidences.

Το ζήτημα της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα απασχόλησε κατά καιρούς την ελληνική ιστοριογραφία. Ωστόσο, ποτέ μέχρι τώρα δε μελετήθηκε συνολικά το Κρητικό Ζήτημα, ιδιαίτερα την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. Επιπλέον, ο ρόλος των κρητικών κυβερνήσεων στη διαχείριση του ενωτικού αιτήματος των χριστιανών Κρητών υποβαθμίζεται ή ακόμα αγνοείται, κάτω από το βάρος των κυρίαρχων πολιτικών προσωπικοτήτων του Ελευθερίου Βενιζέλου και του πρίγκιπα Γεωργίου. Η νέα προοπτική με την οποία ερευνάται το όλο θέμα έγκειται στο ότι σε αυτήν την εργασία εξετάζεται συνολικά η περίοδος της Κρητικής Πολιτείας, από το 1898 μέχρι το 1913, ενώ επισημαίνεται το Κρητικό Ζήτημα ως σημαντικό τμήμα του Ανατολικού Ζητήματος, καθώς και οι αντικρουόμενες απόψεις των πρωταγωνιστών της πολιτικής ζωής της Κρήτης, Βενιζέλου και Γεωργίου, σε σχέση με τους χειρισμούς τους για την Ένωση. Σχετικά με το καθεστώς της «Αυτονομίας» καταλήγουμε στο ότι η χρήση του όρου είναι συμβατική, κατά την έννοια που είχε εκείνη την εποχή, καθώς δεν θα μπορούσε ουσιαστικά να γίνει λόγος για πλήρη αυτονομία, από τη στιγμή που τον αρχηγό του αυτόνομου κράτους επέλεγαν -μέχρι το 1908- οι Μεγάλες Δυνάμεις. Η επικυριαρχία του Σουλτάνου στην Κρήτη ήταν τυπική, εντούτοις η Πύλη δεν έπαυε σε κάθε ευκαιρία να διατρανώνει τα δικαιώματά της επί της νήσου. Στην εργασία αυτή επιχειρείται, όσο είναι εφικτό, να σκιαγραφηθεί, για πρώτη φορά, το πορτρέτο των μελών των κυβερνήσεων, να δοθούν στοιχεία για την πολιτική ιδεολογία, το επάγγελμα, το κοινωνικό status, το μορφωτικό επίπεδο, καθώς και οι γενικές κατευθυντήριες γραμμές και βασικοί άξονες της πολιτικής τους πάνω στο ζήτημα της Ένωσης. Τέλος, η μελέτη αυτή στοχεύει να αναδείξει τη συμβολή των κρητικών κυβερνήσεων, του πολιτικού κόσμου, της Ορθόδοξης Εκκλησίας και, εν τέλει, τη στάση του απλού λαού στο ενωτικό αίτημα. Στην πολιτική σκηνή της Κρητικής Πολιτείας κυριαρχούσαν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο πρίγκιπας Γεώργιος (ο δεύτερος μέχρι το 1906 και την άφιξη του αρμοστή Αλέξανδρου Ζαΐμη). Από ό,τι φαίνεται και οι δύο επιθυμούσαν την Ένωση, είχαν όμως διαφορετική πολιτική πρακτική ως προς την επίτευξη του ενωτικού στόχου. Αυτή η διαφορετική πολιτική αντίληψη οδήγησε σε αντιπαράθεση ανάμεσα στον Βενιζέλο και τον Γεώργιο. Από τις δύο παρατάξεις, τη συντηρητική και τη φιλελεύθερη, την πλειοψηφία είχε η συντηρητική μερίδα με κύριο εκπρόσωπό της τον Αντώνιο Μιχελιδάκη. Ο τελευταίος μαζί με τον Μανούσο Κούνδουρο, τον Χαράλαμπο Πωλογεώργη, τον Κωνσταντίνο Φούμη, τον Ιωάννη Σφακιανάκη, τον Γεώργιο Παπαμαστοράκη και δεκάδες πολιτικούς αγωνίστηκαν για το ενωτικό αίτημα και η προσπάθειά τους αυτή επισκιάστηκε κάτω από το βάρος της πολιτικής προσωπικότητας του Ελευθερίου Βενιζέλου και του αρμοστή Γεωργίου. Παράλληλα, η μουσουλμανική μειονότητα είχε ταχθεί κατά της Ένωσης και επιδίωκε να κρατήσει ισορροπίες με τις δύο χριστιανικές παρατάξεις, προκειμένου να εξασφαλίσει την πολιτική της επιβίωση. Την περίοδο μετά τη μονομερή ανακήρυξη της Ένωσης (1908) μέχρι και το 1913, οι κρητικές κυβερνήσεις ανέλαβαν πιο ουσιαστικό ρόλο στον χειρισμό του Κρητικού Ζητήματος. Συμπερασματικά, η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα δεν ήταν ένα νομοτελειακό γεγονός, αλλά το αποτέλεσμα μακρόχρονων αγώνων εντός και εκτός Κρήτης, σε πολεμικό και διπλωματικό επίπεδο, σε συνδυασμό με ευνοϊκές για το ελληνικό κράτος ιστορικές συγκυρίες.