Aristote, Heidegger: substance et temporalité ou une histoire ancienne du temps

Abstract

The present study focuses on the concept of time, thematized by Aristotle who bequeathed to us the earliest concept of time with regard to its completeness, and by Heidegger who integrates Aristotle’s concept into the elaboration of a new concept of time, inseparable from the question of being as such, defined as temporality. One the one hand, the reconstruction of the Aristotelian concept of time is carried out under the double prism of Aristotelian cosmology and psychology, and it leads to see that for Aristotle: 1) time is the formal aspect of movement, 2) time is the mathematical expression of the endurance of the substrate of movement. On the other hand, Heidegger’s opposition to the mathematization of movement by means of time signals the originality of his approach: time is prior to movement as the foundation of the constitution of the existing entity, the bearer of movement. However, the connection that Heidegger makes between time and being as such turns out to be problematic, insofar as the question of being implies the omission of the factor of matter on which the existing entity depends. The parallel study of these two concepts of time leads to discover in Aristotle a research that we may qualify as ‘phenomenological physics’: ‘physics’ because it takes matter into account; ‘phenomenological’ because it highlights the co-belonging of the human being and the universe as well as the complementarity between all its members.

Η παρούσα έρευνα επικεντρώνεται στην έννοια του χρόνου όπως θεματοποιήθηκε, αφενός, από τον Αριστοτέλη που μας κληροδότησε την αρχαιότερη μελέτη περί του χρόνου ως προς τη συστηματικότητά της, αφετέρου, από τον Heidegger που ενσωματώνει τη μελέτη του Αριστοτέλη στην επεξεργασία μιας νέας έννοιας του χρόνου, η οποία είναι αδιαχώριστη από το ερώτημα του είναι αυτού καθ’ εαυτό και προσδιορίζεται ως χρονικότητα. Στα πλαίσια της παρούσας έρευνας η ανασύσταση της αριστοτελικής έννοιας του χρόνου πραγματοποιείται υπό το διπλό πρίσμα της αριστοτελικής κοσμολογίας και ψυχολογίας και οδηγεί στα συμπεράσματα ότι για τον Αριστοτέλη: 1) ο χρόνος είναι η τυπική όψη της κίνησης, 2) ο χρόνος είναι η μαθηματική έκφραση της αντοχής του υποκειμένου της κίνησης. Παράλληλα, η εναντίωση του Heidegger στη μαθηματοποίηση της κίνησης μέσω του χρόνου σηματοδοτεί την πρωτοτυπία της προσέγγισής του: ο χρόνος προηγείται της κίνησης ως θεμέλιο της σύστασης της ύπαρξης, δηλαδή του φορέα της κίνησης. Ωστόσο, η σύνδεση που επιχειρεί ο Heidegger μεταξύ του χρόνου και του είναι αυτού καθ’ εαυτό αποδεικνύεται προβληματική, στο βαθμό που το ερώτημα του είναι αυτού καθ’ εαυτό συνεπάγεται την παράλειψη του υλικού παράγοντα από τον οποίο όμως εξαρτάται η υπάρχουσα οντότητα. Η παράλληλη μελέτη αυτών των δύο εννοιών του χρόνου οδηγεί στην ανεύρεση στον Αριστοτέλη μιας έρευνας που μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως «φαινομενολογική φυσική»: «φυσική» επειδή λαμβάνει υπόψη την ύλη∙ «φαινομενολογική» επειδή αναδεικνύει το συνανήκειν της ανθρώπινης ύπαρξης και του σύμπαντος καθώς και την αλληλοσυμπλήρωση των μελών αυτού.

La présente étude est axée sur le concept de temps, thématisé par Aristote qui nous a légué le concept le plus ancien du temps du point de vue de sa complétude, et par Heidegger qui intègre le concept d’Aristote dans l’élaboration d’un nouveau concept de temps, inséparable de la question de l’être comme tel, et désigné sous le nom de temporalité. D’une part, la restitution du concept aristotélicien du temps, effectuée sous le double prisme de la cosmologie et de la psychologie aristotéliciennes, mène à voir que pour Aristote : 1) le temps est l’aspect formel du mouvement, 2) le temps est l’expression mathématique de l’endurance du substrat du mouvement. D’autre part, l’opposition de Heidegger à la mathématisation du mouvement par le biais du temps signale l’originalité de sa démarche : le temps est antérieur au mouvement en tant que fondement de la constitution de l’existant, le porteur du mouvement. Néanmoins, la mise en relation du temps et de l’être comme tel s’avère problématique, dans la mesure où le questionnement sur l’être implique la mise hors circuit de la matière dont l’existant dépend. L’étude parallèle de ces deux concepts de temps conduit à découvrir chez Aristote une recherche que l’on peut caractériser comme physique phénoménologique : « physique » parce qu’elle tient compte de la matière ; « phénoménologique » parce qu’elle met en évidence la coappartenance des hommes et de l’univers ainsi que la complémentarité entre tous ses membres.