Le système européen des quotas d’émission de gaz à effet de serre: recherche sur la notion d’efficacité juridique

Abstract

This doctoral dissertation examines Directive 2003/87/EC, which established a greenhouse gas emissions trading system. The directive constitutes a dual regulatory measure: initially, pollution allowances, referred to as emission quotas, are allocated; subsequently, these allowances are either utilized by companies within their operations or traded on an organized market. The Directive was inspired by Ronald Coase’s theorem, articulated in his 1960 article *"The Problem of Social Cost,"* which emphasizes achieving economic efficiency in the presence of externalities, such as pollution. This research analyzes the efficiency of the Directive in creating the world’s largest carbon market for trading greenhouse gas emission allowances. The analysis goes beyond market efficiency, as the climate crisis requires an evaluation of the broader framework of environmental measures rather than isolated legislative actions. Upon its adoption, the Directive’s initial objective was not full carbon efficiency but the establishment of a transitional mechanism towards a net-zero emissions economy. Since the carbon market functions as an organized platform, overly efficient regulation could lead targeted companies to remain confined to stable, existing regimes without further investments in emission reduction. For this reason, the evaluation of the carbon market focused on understanding its economic structure, identifying inefficiencies arising from the regulatory framework, and analyzing how legislative interventions addressed them. One of the primary inefficiencies was information asymmetry, mitigated through measures promoting market transparency. The centralization of transactions on an organized platform, where information is provided in real time, combined with oversight by a specialized regulatory body (AMF), ensured transparency and balance in trading. This strategy to minimize information asymmetry extended to include data on companies’ environmental performance under the carbon trading system, ultimately contributing to improved market efficiency. Furthermore, Coase’s theorem played a central role as the theoretical foundation for legislative intervention. According to the theorem, efficiency in the presence of externalities can be achieved if transaction costs are negligible—a condition that does not exist in practice due to the necessary role of the state. Nevertheless, Coase’s ideas inspired the creation of a regulatory framework that aims not only for environmental protection but also for economic efficiency. This dissertation explores the conceptualization of regulatory efficiency in applied legislation, using a sociological perspective that defines efficient regulation as one whose outcomes align with the legislator’s original objectives. The study analyzed the operation of the carbon market during the first two phases of the Directive’s implementation, highlighting significant shortcomings in relation to the purity and perfection of initial economic assumptions. The low cost of allowances during the first period underscored the need for improvements, with the most alarming issue being large-scale fraud (e.g., VAT fraud in emissions allowances), which was termed “the fraud of the century.” To address these challenges, the legislator opted to include most allowance transactions within an organized financial market, enhancing transparency and reducing information asymmetry. The presence of a regulator, closely monitoring the flow of information in market transactions, reinforced this approach. This strategy for disseminating information was extended to include environmental activity data from the involved companies, further improving the carbon market’s overall efficiency. Finally, the dissertation emphasizes that the efficiency of legal regulation does not necessarily encompass a binding regulatory content. Evaluating the efficiency of a regulation helps recognize its effectiveness, but such analysis only acquires practical significance when its conclusions inform new legislative adaptations. Nevertheless, this process is not always a mandatory step. In conclusion, the dissertation demonstrates that, despite initial inefficiencies primarily due to information asymmetry, the integration of the carbon market into a centralized and controlled platform—where information is easily accessible—helped rationally address this asymmetry, leading to more reliable regulatory framework efficiency.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή αφορά την Οδηγία 2003/87/ΕΚ, η οποία θέσπισε ένα σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Πρόκειται για ένα διμερές κανονιστικό μέτρο: αρχικά, προβλέπεται η κατανομή δικαιωμάτων ρύπανσης, τα οποία ονομάζονται ποσοστώσεις εκπομπών, και, στη συνέχεια, τα δικαιώματα αυτά είτε χρησιμοποιούνται από τις εταιρείες στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων τους είτε ανταλλάσσονται σε μια οργανωμένη αγορά. Η Οδηγία εμπνεύστηκε από το θεώρημα του Ronald Coase, όπως διατυπώθηκε στο άρθρο του "The Problem of Social Cost" το 1960, το οποίο εστιάζει στην επίτευξη οικονομικής αποδοτικότητας υπό εξωτερικότητες, όπως η ρύπανση. Στην έρευνα αυτή αναλύεται η αποδοτικότητα της Οδηγίας ως προς την αγορά άνθρακα, η οποία δημιούργησε την μεγαλύτερη παγκόσμια αγορά εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Ειδικότερα, η ανάλυση δεν περιορίζεται στην αποδοτικότητα της αγοράς, καθώς η κλιματική κρίση απαιτεί αξιολόγηση του συνολικού πλέγματος περιβαλλοντικών μέτρων και όχι μιας απομονωμένης νομοθετικής δράσης. Κατά την υιοθέτηση της Οδηγίας, ο αρχικός στόχος του νομοθέτη δεν ήταν η πλήρης αποδοτικότητα του άνθρακα, αλλά η θέσπιση ενός μεταβατικού μηχανισμού προς μια οικονομία μηδενικών εκπομπών. Εφόσον η αγορά του άνθρακα λειτουργεί ως μία οργανωμένη αγορά, μια υπερβολικά αποδοτική ρύθμιση θα μπορούσε να οδηγήσει τις στοχευόμενες εταιρείες να περιοριστούν στις αποδόσεις του υφιστάμενου, σταθερού καθεστώτος, χωρίς να επενδύσουν περαιτέρω στη μείωση των εκπομπών τους. Για το λόγο αυτό, η αξιολόγηση της αγοράς άνθρακα εστιάστηκε στην κατανόηση της οικονομικής της δομής, όπου τα φαινόμενα αναποτελεσματικότητας λόγω του κανονιστικού πλαισίου καταγράφηκαν και αναλύθηκαν υπό την οπτική των παρεμβάσεων του νομοθέτη για την αντιμετώπισή τους. Μία από τις κύριες πηγές αναποτελεσματικότητας ήταν η ασυμμετρία της πληροφόρησης, η οποία αντιμετωπίστηκε μέσω μέτρων για τη διαφάνεια της αγοράς. Η κεντρικοποίηση των συναλλαγών σε μία οργανωμένη πλατφόρμα, όπου οι πληροφορίες παρέχονται σε πραγματικό χρόνο, σε συνδυασμό με την εποπτεία ενός εξειδικευμένου ρυθμιστικού φορέα (AMF), επέτρεψαν τη διασφάλιση της διαφάνειας και της ισορροπίας στις εμπορικές συναλλαγές. Η στρατηγική αυτή, με στόχο την ελαχιστοποίηση των ασυμμετριών πληροφόρησης, επεκτάθηκε περαιτέρω ώστε να περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιδόσεις των εταιρειών υπό το καθεστώς του συστήματος εμπορίας άνθρακα, οδηγώντας τελικά σε πιο αποδοτική λειτουργία της αγοράς. Επιπλέον, το θεώρημα του Coase έπαιξε κεντρικό ρόλο ως θεωρητικό υπόβαθρο για τη νομοθετική παρέμβαση: σύμφωνα με αυτό, η αποδοτικότητα στην παρουσία εξωτερικοτήτων μπορεί να επιτευχθεί, εφόσον τα κόστη συναλλαγής είναι μηδενικά, κατάσταση που στην πράξη δεν υφίσταται λόγω του αναγκαίου ρόλου του κράτους. Παρ’ όλα αυτά, η έμπνευση του Coase οδήγησε τη δημιουργία ενός κανονιστικού πλαισίου που, εκτός από την περιβαλλοντική προστασία, αποσκοπεί και στην οικονομική αποδοτικότητα. Η διατριβή αυτή εξετάζει την εννοιολόγηση της αποδοτικότητας των κανονιστικών μέτρων στο πεδίο της εφαρμοσμένης νομοθεσίας, χρησιμοποιώντας τη κοινωνιολογική θεώρηση, που ορίζει ως αποδοτική τη νομική ρύθμιση όταν τα αποτελέσματα που παράγει ανταποκρίνονται στους αρχικούς στόχους του νομοθέτη. Η έρευνα ανέλυσε, μέσω της μελέτης δύο πρώτων φάσεων εφαρμογής της Οδηγίας, τη λειτουργία της αγοράς του άνθρακα και ανέδειξε τις κύριες αδυναμίες σε σχέση με την καθαρότητα και την τελειότητα των αρχικών οικονομικών προϋποθέσεων. Το χαμηλό κόστος των δικαιωμάτων κατά την πρώτη περίοδο έδειξε την ανάγκη για βελτιώσεις, με το πλέον ανησυχητικό πρόβλημα να είναι η μαζική απάτη (π.χ. η απάτη ΦΠΑ στα δικαιώματα εκπομπών), η οποία αναγνωρίστηκε ως “απάτη του αιώνα”. Για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων, ο νομοθέτης επέλεξε την ένταξη των περισσότερων συναλλαγών δικαιωμάτων σε μια οργανωμένη χρηματοπιστωτική αγορά, ενισχύοντας έτσι τη διαφάνεια και τη μείωση της ασυμμετρίας πληροφόρησης. Ενισχυτική δράση αποτέλεσε η παρουσία του ρυθμιστή, ο οποίος παρακολουθεί στενά τη διακίνηση των πληροφοριών στις συναλλαγές της αγοράς. Αυτή η στρατηγική διάχυσης πληροφόρησης διευρύνθηκε και σε δεδομένα που αφορούν την περιβαλλοντική δραστηριότητα των εμπλεκόμενων εταιρειών, βελτιώνοντας έτσι τη συνολική αποτελεσματικότητα της αγοράς άνθρακα. Τέλος, η διατριβή αναδεικνύει ότι η αποδοτικότητα μιας νομικής ρύθμισης δεν ενσωματώνει απαραίτητα ένα δεσμευτικό κανονιστικό περιεχόμενο. Η αξιολόγηση της αποδοτικότητας μίας ρύθμισης συμβάλλει στην αναγνώριση της αποτελεσματικότητάς της, αλλά μόνο όταν τα συμπεράσματα της ανάλυσης ενσωματώνονται στις νέες νομοθετικές προσαρμογές αποκτούν πρακτική σημασία. Σημειώνεται, ωστόσο, ότι αυτή η διαδικασία δεν αποτελεί απαραίτητο βήμα. Συμπερασματικά, η διατριβή αποδεικνύει ότι, παρά την αρχική αναποτελεσματικότητα που οφειλόταν κυρίως στην ασυμμετρία πληροφόρησης, η ενσωμάτωση της αγοράς άνθρακα σε μια κεντροποιημένη και ελεγχόμενη πλατφόρμα, όπου οι πληροφορίες είναι εύκολα προσβάσιμες, βοήθησε στην ορθολογική αντιμετώπιση αυτής της ασυμμετρίας, οδηγώντας σε πιο αξιόπιστη αποδοτικότητα του ρυθμιστικού πλαισίου.

Cette thèse de doctorat examine la Directive 2003/87/CE, qui a établi un système d’échange de quotas d’émission de gaz à effet de serre. Il s'agit d'une mesure réglementaire à deux volets : tout d'abord, des quotas d'émission, appelés droits de pollution, sont alloués ; ensuite, ces droits sont soit utilisés par les entreprises dans leurs activités, soit échangés sur un marché organisé. La Directive s’inspire du théorème de Ronald Coase, exposé dans son article de 1960, *"The Problem of Social Cost"*, qui met l’accent sur l’efficacité économique en présence d’externalités, telles que la pollution.

Cette recherche analyse l'efficacité de la Directive dans le cadre du marché mondial du carbone, qui est devenu le plus grand marché d’échange de quotas d’émission de gaz à effet de serre. L’analyse ne se limite pas à l’efficacité du marché, car la crise climatique exige une évaluation globale des mesures environnementales et non une étude isolée d’une action législative.

Lors de l’adoption de la Directive, l’objectif initial du législateur n’était pas l’efficacité totale du marché du carbone, mais la mise en place d’un mécanisme transitoire vers une économie à émissions nettes nulles. Étant donné que le marché du carbone fonctionne comme une plateforme organisée, une réglementation excessivement efficace aurait pu inciter les entreprises ciblées à se contenter des rendements d’un régime stable existant, sans investir davantage dans la réduction de leurs émissions. Pour cette raison, l'évaluation du marché du carbone s'est concentrée sur la compréhension de sa structure économique, en identifiant les inefficacités dues au cadre réglementaire et en analysant les interventions législatives pour les corriger.

Une des principales sources d’inefficacité identifiée était l’asymétrie d’information, qui a été atténuée par des mesures favorisant la transparence du marché. La centralisation des transactions sur une plateforme organisée, où les informations sont fournies en temps réel, combinée à la surveillance d’un organisme de régulation spécialisé (AMF), a permis d’assurer la transparence et l’équilibre des échanges commerciaux. Cette stratégie, visant à réduire les asymétries d’information, a été élargie pour inclure des données sur les performances environnementales des entreprises dans le cadre du système d’échange de quotas de carbone, contribuant ainsi à un fonctionnement plus efficace du marché.

De plus, le théorème de Coase a joué un rôle central en tant que fondement théorique de l’intervention législative. Selon ce théorème, l’efficacité en présence d’externalités peut être atteinte si les coûts de transaction sont nuls – une situation qui, en pratique, n’existe pas en raison du rôle indispensable de l’État. Néanmoins, les idées de Coase ont inspiré la création d’un cadre réglementaire visant non seulement à protéger l’environnement, mais aussi à garantir une efficacité économique.

Cette thèse explore la conceptualisation de l’efficacité des mesures réglementaires dans le domaine du droit appliqué, en adoptant une perspective sociologique qui définit une régulation comme efficace lorsque ses résultats correspondent aux objectifs initiaux du législateur. L'étude a analysé le fonctionnement du marché du carbone au cours des deux premières phases d’application de la Directive, mettant en lumière des lacunes importantes par rapport aux hypothèses économiques initiales. Le faible coût des quotas lors de la première période a révélé la nécessité d’améliorations, le problème le plus préoccupant étant la fraude massive (par exemple, la fraude à la TVA sur les quotas d’émission), qualifiée de “fraude du siècle”.

Pour remédier à ces problèmes, le législateur a choisi d’intégrer la plupart des transactions de quotas dans un marché financier organisé, renforçant ainsi la transparence et réduisant l’asymétrie d’information. La présence d’un régulateur, qui surveille de près la circulation des informations dans les transactions du marché, a renforcé cette approche. Cette stratégie de diffusion de l’information a également été élargie pour inclure des données sur l’activité environnementale des entreprises concernées, améliorant ainsi l’efficacité globale du marché du carbone.

Enfin, la thèse souligne que l’efficacité d’une régulation juridique n’implique pas nécessairement un contenu réglementaire contraignant. L’évaluation de l’efficacité d’une régulation aide à reconnaître son impact, mais ce n’est que lorsque les conclusions de l’analyse sont intégrées dans de nouvelles adaptations législatives qu’elles acquièrent une signification pratique. Cela dit, ce processus n’est pas toujours un passage obligatoire. En conclusion, la thèse démontre que, malgré les inefficacités initiales dues principalement à l’asymétrie d’information, l’intégration du marché du carbone dans une plateforme centralisée et contrôlée – où les informations sont facilement accessibles – a permis de traiter rationnellement cette asymétrie, conduisant à une efficacité plus fiable du cadre réglementaire.