Ο ρόλος της ταυτότητας στην αναπαραστασιακή ιστορική διαδρομή του συγκρουσιακού δίπολου Αριστερά-Δεξιά στην Ελλάδα

Abstract

The main object of this research is to investigate the social representations of the Right and the Left and the influence of social identity on their formation and historical development, in post-war Greece. A historical-political approach of the Left-Right distinction was initially attempted, followed by the bibliographic study of the concepts of the Right and the Left through the scientific perspective of political ideology and political identity theories. Subsequently, the research’s socio-psychological framework was defined, through the presentation of the theories of social representations, social memory and forgetting and the generation effect. The theoretical study led to the formulation of research questions and hypotheses, which were tested through the implementation of empirical research and the combination of qualitative and quantitative methods.The study of Left-Right representations was initially based on conducting 30 semi-structured interviews. The thematic analysis highlighted the oppositional nature of the Left-Right distinction, with the representation primarily structured around the opposition progressivism/conservatism and pursuit/resistance to social change, respectively. Also, the representation of the end of ideology and the adoption of the Left-Right distinction as obsolete emerged.Based on the data obtained from the literature review and qualitative research, a questionnaire was constructed that was completed by 400 men and women of three age groups (20-30 years old, 40-55 years old, over 60 years old). From the quantitative data emerged the conflicting relationship that characterizes the Left-Right distinction, which is represented around opposing dimensions, with the central dimension of pursuit versus resistance to social change.Political Right seems to have shifted ideologically towards supporting the expansion of equality and projecting a more modern, positive image compared to the past, but also compared to the Left, whose representation seems to remain relatively stable. Furthermore, the effect of political identity was significant, with leftists representing negatively political right and positively political left, and vice versa. These results highlight, on the one hand, the dynamics of representations in the construction of reality, on the other hand, the conflictual relationship between the Left and the Right, constituting polemical representations, of reduced intensity compared to the past. The right-wing political identity emerges as sharper and more compact than the left-wing political identity, which appears more fragmented.Regarding the “end of ideology” representations, women reject the Left-Right distinction, considering it obsolete. These results point to the gendered nature of politics and stereotypical perceptions that want women to be less interested in politics and less participatory. At the same time, the older generations refer to the eclipsing of the Left-Right conflict, a result that highlights the effect of party convergence policies on the gradual weakening of the Left-Right distinction, as a carrier of political identifications.Finally, political identity determines the “end of ideology” representations, as leftists and rightists consider that the Left-Right distinction is still present, as opposed to those positioned in the center who reject it as obsolete. The very placement in the center, after all, nowadays tends to signal the refusal to identify in terms of the Right and the Left. The Left-Right distinction emerges as an extremely important dimension of the political identifications’ processes, with its weakening contributing, not to the end of ideology, but to the crisis of politics.

Η παρούσα εργασία διερευνά το περιεχόμενο των κοινωνικών αναπαραστάσεων του δίπολου της Αριστεράς – Δεξιάς και το ρόλο της ταυτότητας στη διαμόρφωση και ιστορική του εξέλιξη, μεταπολεμικά στην Ελλάδα. Βασική προϋπόθεση για την αναπαραστασιακή μελέτη του δίπολου είναι η ιστορικο-πολιτική του προσέγγιση και η τοποθέτησή του στο χώρο και το χρόνο. Ακολουθεί η βιβλιογραφική ανασκόπηση των εννοιών της Αριστεράς και της Δεξιάς μέσα από την επιστημονική προοπτική των θεωριών της πολιτικής ιδεολογίας και πολιτικής ταυτότητας. Εν συνεχεία, ορίζεται το κοινωνιοψυχολογικό πλαίσιο της έρευνας, μέσα από την παρουσίαση των θεωριών των κοινωνικών αναπαραστάσεων, της κοινωνικής μνήμης και λήθης και του γενεακού φαινομένου. Η θεωρητική επισκόπηση του παρόντος ζητήματος εργασίας οδήγησε στη διατύπωση ερευνητικών ερωτημάτων και υποθέσεων, τα οποία ελέγχθηκαν μέσα από την υλοποίηση εμπειρικής έρευνας και το συνδυασμό ποιοτικών και ποσοτικών μεθόδων.Η μελέτη των αναπαραστάσεων της Αριστεράς – Δεξιάς βασίστηκε αρχικά στη διεξαγωγή 30 ημιδομημένων συνεντεύξεων. Η θεματική ανάλυση ανέδειξε την αντιθετική φύση του δίπολου της Αριστεράς – Δεξιάς, με την αναπαράσταση να δομείται κατά κύριο λόγο γύρω από την αντίθεση προοδευτισμός/συντηρητισμός και επιδίωξη/αντίσταση στην κοινωνική αλλαγή, αντίστοιχα. Επίσης, αναδύθηκε η αναπαράσταση του τέλους των ιδεολογιών και η πρόσληψη της διάκρισης Αριστεράς – Δεξιάς ως παρωχημένης. Στη βάση των δεδομένων που προέκυψαν από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση και την ποιοτική έρευνα κατασκευάστηκε ένα ερωτηματολόγιο που συμπληρώθηκε από 400 άνδρες και γυναίκες, τριών ηλικιακών ομάδων (20-30 ετών, 40-55 ετών, άνω των 60 ετών). Και από τα ποσοτικά δεδομένα προέκυψε η συγκρουσιακή σχέση που χαρακτηρίζει το δίπολο της Αριστεράς – Δεξιάς, το οποίο αναπαρίσταται γύρω από αντιθετικές διαστάσεις, με κεντρική τη διάσταση της επιδίωξης έναντι της αντίστασης στην κοινωνική αλλαγή. Η Δεξιά φαίνεται να έχει μετατοπιστεί ιδεολογικά προς την υποστήριξη της διεύρυνσης της ισότητας και να προβάλλει με μια πιο σύγχρονη, αξιολογικά θετική εικόνα σε σχέση με το παρελθόν, αλλά και συγκριτικά με την Αριστερά, η αναπαράσταση της οποίας φαίνεται να παραμένει σχετικά σταθερή. Ακόμη, σημαντική υπήρξε η επίδραση της πολιτικής ταυτότητας, με τους αριστερούς να αναπαριστούν αρνητικά τη Δεξιά και θετικά την Αριστερά, και αντίστροφα. Τα αποτελέσματα αυτά αναδεικνύουν, αφενός, τη δυναμική των αναπαραστάσεων στην κατασκευή της πραγματικότητας, αφετέρου, τη συγκρουσιακή σχέση της Αριστεράς – Δεξιάς, συνιστώντας τες πολεμικές αναπαραστάσεις, μειωμένης έντασης σε σχέση με το παρελθόν. Η δεξιά πολιτική ταυτότητα προβάλλει ως πιο ευκρινής και συμπαγής σε σχέση με την αριστερή πολιτική ταυτότητα, η οποία φαίνεται περισσότερο κατακερματισμένη. Ως προς την αναπαράσταση του τέλους των ιδεολογιών, οι γυναίκες απορρίπτουν το δίπολο της Αριστεράς – Δεξιάς, θεωρώντας το παρωχημένο. Τα αποτελέσματα αυτά παραπέμπουν στον έμφυλο χαρακτήρα της πολιτικής και σε στερεοτυπικές αντιλήψεις που θέλουν τις γυναίκες να ενδιαφέρονται λιγότερο για την πολιτική και να είναι λιγότερο συμμετοχικές. Παράλληλα, οι μεγαλύτερες γενιές αναφέρονται στην έκλειψη της σύγκρουσης της Αριστεράς – Δεξιάς, αποτέλεσμα που αναδεικνύει την επίδραση των πολιτικών σύγκλισης των κομμάτων στην σταδιακή αποδυνάμωση της διάκρισης, ως φορέα ιδεολογικο-πολιτικών ταυτίσεων. Τέλος, η πολιτική ταυτότητα καθορίζει τις αναπαραστάσεις για το τέλος των ιδεολογιών, καθώς φαίνεται οι αριστεροί και οι δεξιοί να θεωρούν ότι το δίπολο συνεχίζει να υφίσταται, σε αντίθεση με τα άτομα που τοποθετούνται στο κέντρο και το θεωρούν παρωχημένο. Η ίδια η τοποθέτηση στο κέντρο, άλλωστε, τείνει στις μέρες μας να σηματοδοτεί την άρνηση ταύτισης με όρους Αριστεράς – Δεξιάς. Η διάκριση Αριστεράς – Δεξιάς αναδεικνύεται σε μια εξαιρετικής σημασίας διάσταση των διαδικασιών ιδεολογικο-πολιτικών ταυτίσεων, με την αποδυνάμωσή της να έχει συντελέσει, όχι στο τέλος της ιδεολογίας, αλλά στην κρίση της πολιτικής.