O οπτικός γραμματισμός ως παιδαγωγικό μέσο επικοινωνίας: ο ρόλος του στη διδασκαλία της γλώσσας στο δημοτικό σχολείο

Abstract

Since the late 20th century, major economic and social changes, technological innovations, and multiculturalism have significantly affected the way people communicate and transmit information. In this ever-evolving environment, traditional forms of communication, such as written and spoken language, are no longer sufficient. On the contrary, multimodality, which combines different modes of expression, such as speech, image, sound, etc., is a fundamental factor for the production and understanding of meanings in modern communication. In education, multimodality and multi literacies create new challenges and demands, necessitating the understanding and production of multimodal texts. Both, teachers and students, need to develop skills for analyzing different kinds of texts and communicating in different social contexts. We are, therefore, led to an expanded definition of literacy, which includes the ability to communicate effectively in multimodal situations. The image, as a learning tool, proves to be extremely effective in the teaching process, as it enhances the active participation of students while, at the same time, school textbooks use pictorial elements to enhance children's understanding and interest. The present study is a field survey, which focuses on primary school teachers. Specifically, it concerns PE 70 teachers who teach the language course in Primary Schools in the country. Only permanent and deputy teachers of this specialty are included in the survey, while teachers of other specialties and PE 70 teachers who do not teach language in a school classroom are excluded from the study. The research sample includes 529 teachers, of which 391 are women (73.9%) and 138 are men (26.1%). An original questionnaire was used to record the data, which was specially constructed for the purposes of the research. Data analysis was performed through a range of statistical methods, including both descriptive and inductive analyses. These statistical approaches allowed for a detailed exploration of the responses and the isolation of significant trends and relationships in the data, thus ensuring an informed and comprehensive picture of the research findings. The thesis deals with the subject of visual literacy as a pedagogical means of communication and its role in the teaching of Language in Primary School. In particular, it focuses on teachers' perceptions regarding the use of images as a teaching and communication tool while, at the same time, examines the way visual material is managed in school textbooks. The thesis aims at the following main objectives: a) to assess the degree of familiarity of PE 70 teachers with critical concepts such as multimodality, literacy, visual literacy, digital literacy and image b) to analyze the opinions of PE 70 teachers regarding with the level of multimodality presented by the Language textbooks in Primary School c) to investigate the utilization of the image as a teaching tool by PE 70 teachers, both from a quantitative and qualitative point of view, in the context of the teaching of the Language course d) to record the views of PE 70 teachers on the contribution of visual literacy to pedagogical communication. The findings showed that, although the teachers in the sample recognize the value of multimodality as well as the importance of visual and digital literacy, the understanding of these concepts shows significant variations depending on the level of training, professional experience and the classroom in which they teach. Teachers generally perceive multimodality as a combination of linguistic, visual and auditory cues, but their understanding often remains at a general and intuitive level. Visual literacy is recognized for its importance in the acquisition and critical analysis of visual resources, while digital literacy is seen as essential to the effective management of information and technology. There are differences in the way teachers utilize the visual and linguistic code. Those who have attended more training seminars perceive visual resources as important tools in teaching, while those with less training consider them to be helpful or complementary. Also, teaching class affects the use of visual and linguistic codes, with teachers who teach in lower classes recognizing these codes as more autonomous and specific, while teachers in higher classes find more autonomy in the linguistic code. Teachers' opinions regarding the presence and utilization of images in school textbooks also show differences. In language school textbooks, they consider that multimodality is more evident in the first grades, with pictures to be an important element for understanding text and reading. In higher classes, they believe that the use of images decreases and their presence becomes more decorative or complementary. In school workbooks, they recognize that multimodality exists to a lesser extent, and the use of images depends mainly on the teacher's initiative. In conclusion, the present study points to the necessity of conducting systematic and targeted training seminars that will focus on multimodality, visual and digital literacy, so that teachers can better understand the specific terms and strengthen their ability to effectively integrate visual and multimodal elements in their teaching. Also, it would be legitimate to revise school textbooks to include more multimodal elements that would promote active student engagement and enhance the learning experience. In addition, it would be helpful, through the provision of resources such as good practice manuals and digital tools, to encourage teachers to use a variety of multimodal media. Finally, professional development programs could provide ongoing support and opportunities to share good practices and experiences with each other.

Από τα τέλη του 20ου αιώνα, οι μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές, οι τεχνολογικές καινοτομίες, καθώς και η πολυπολιτισμικότητα έχουν επηρεάσει σημαντικά τον τρόπο που οι άνθρωποι επικοινωνούν και μεταδίδουν πληροφορίες. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, το οποίο εξελίσσεται συνεχώς, οι παραδοσιακές μορφές επικοινωνίας, όπως ο γραπτός και ο προφορικός λόγος, δεν αρκούν πλέον. Αντίθετα, η πολυτροπικότητα, η οποία συνδυάζει διαφορετικούς τρόπους έκφρασης, όπως ο λόγος, η εικόνα, ο ήχος κ.ά., αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα για την παραγωγή και κατανόηση νοημάτων στη σύγχρονη επικοινωνία. Στην εκπαίδευση, η πολυτροπικότητα και οι πολυγραμματισμοί δημιουργούν νέες προκλήσεις και απαιτήσεις, καθιστώντας αναγκαία την κατανόηση και την παραγωγή πολυτροπικών κειμένων. Τόσο οι εκπαιδευτικοί όσο και οι μαθητές/τριες χρειάζεται να αναπτύξουν δεξιότητες για την ανάλυση διαφόρων ειδών κειμένων και για την επικοινωνία σε ποικίλα κοινωνικά πλαίσια. Ως εκ τούτου, οδηγούμαστε σε έναν διευρυμένο ορισμό του γραμματισμού, ο οποίος περιλαμβάνει την ικανότητα αποτελεσματικής επικοινωνίας σε πολυτροπικές καταστάσεις. Η εικόνα, ως εργαλείο μάθησης, αποδεικνύεται εξαιρετικά αποτελεσματική στη διδακτική διαδικασία, καθώς ενισχύει την ενεργή συμμετοχή των μαθητών/τριών, ενώ ταυτόχρονα τα διδακτικά εγχειρίδια χρησιμοποιούν εικονιστικά στοιχεία για να ενισχύσουν την κατανόηση και το ενδιαφέρον των παιδιών. Η παρούσα μελέτη είναι μια επισκόπηση πεδίου, η οποία εστιάζει στους/στις εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, αφορά τους/τις εκπαιδευτικούς ΠΕ 70 που διδάσκουν το μάθημα της Γλώσσας σε Δημοτικά Σχολεία της χώρας. Στην έρευνα περιλαμβάνονται μόνο μόνιμοι/ες και αναπληρωτές/τριες δάσκαλοι/ες της ειδικότητας αυτής, ενώ εκπαιδευτικοί άλλων ειδικοτήτων και εκπαιδευτικοί ΠΕ 70 που δεν διδάσκουν Γλώσσα σε σχολική τάξη εξαιρούνται από τη μελέτη. Το δείγμα της έρευνας περιλαμβάνει 529 εκπαιδευτικούς, εκ των οποίων οι 391 είναι γυναίκες (73,9%) και οι 138είναι άνδρες (26,1%). Για την καταγραφή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε ένα πρωτότυπο ερωτηματολόγιο, το οποίο κατασκευάστηκε ειδικά για τους σκοπούς της έρευνας. Η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε μέσω μιας σειράς στατιστικών μεθόδων, που περιλάμβαναν τόσο περιγραφικές όσο και επαγωγικές αναλύσεις. Αυτές οι στατιστικές προσεγγίσεις επέτρεψαν τη λεπτομερή εξερεύνηση των απαντήσεων και την απομόνωση σημαντικών τάσεων και σχέσεων στα δεδομένα, εξασφαλίζοντας έτσι μια τεκμηριωμένη και ολοκληρωμένη εικόνα των ευρημάτων της έρευνας. Η διατριβή πραγματεύεται το θέμα του οπτικού γραμματισμού ως παιδαγωγικό μέσο επικοινωνίας και τον ρόλο του στη διδασκαλία της Γλώσσας στο Δημοτικό Σχολείο. Ειδικότερα, επικεντρώνεται στις αντιλήψεις των εκπαιδευτικών σχετικά με την αξιοποίηση της εικόνας ως εργαλείο διδασκαλίας και επικοινωνίας ενώ παράλληλα εξετάζει τον τρόπο διαχείρισης του οπτικού υλικού στα σχολικά εγχειρίδια. Aποσκοπεί στους εξής βασικούς στόχους: α) να αξιολογήσει τον βαθμό εξοικείωσης των εκπαιδευτικών ΠΕ 70 με κρίσιμες έννοιες όπως η πολυτροπικότητα, ο γραμματισμός, ο οπτικός γραμματισμός, ο ψηφιακός γραμματισμός και η εικόνα, β) να αναλύσει τις απόψεις των εκπαιδευτικών ΠΕ 70 σχετικά με το επίπεδο πολυτροπικότητας που παρουσιάζουν τα εγχειρίδια της Γλώσσας στο Δημοτικό, γ) να διερευνήσει την αξιοποίηση της εικόνας ως διδακτικού μέσου από τους/τις εκπαιδευτικούς ΠΕ 70, τόσο από ποσοτική όσο και από ποιοτική άποψη, στο πλαίσιο της διδασκαλίας του μαθήματος της Γλώσσας, δ) να καταγράψει τις απόψεις των εκπαιδευτικών ΠΕ 70 για τη συμβολή του οπτικού γραμματισμού στην παιδαγωγική επικοινωνία. Τα ευρήματα έδειξαν ότι, αν και οι εκπαιδευτικοί του δείγματος αναγνωρίζουν την αξία της πολυτροπικότητας καθώς και τη σημασία του οπτικού και ψηφιακού γραμματισμού, η κατανόηση αυτών των εννοιών παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις ανάλογα με το επίπεδο επιμόρφωσης, την επαγγελματική εμπειρία και την τάξη στην οποία διδάσκουν. Οι εκπαιδευτικοί γενικά αντιλαμβάνονται την πολυτροπικότητα ως συνδυασμό γλωσσικών, οπτικών και ακουστικών σημείων, αλλά η κατανόησή τους συχνά παραμένει σε γενικό και διαισθητικό επίπεδο. Ο οπτικός γραμματισμός αναγνωρίζεται για τη σημασία του στην πρόσληψη και την κριτική ανάλυση οπτικών πόρων, ενώ ο ψηφιακός γραμματισμός θεωρείται απαραίτητος για την αποτελεσματική διαχείριση της πληροφορίας και της τεχνολογίας. Υπάρχουν διαφορές στον τρόπο αξιοποίησης του οπτικού και γλωσσικού κώδικα από τους/τις εκπαιδευτικούς. Εκείνοι/ες που έχουν παρακολουθήσει περισσότερα σεμινάρια-επιμορφώσεις αντιλαμβάνονται τους οπτικούς πόρους ως σημαντικά εργαλεία στη διδασκαλία, ενώ όσοι/ες έχουν λιγότερη επιμόρφωση θεωρούν ότι λειτουργούν βοηθητικά ή συμπληρωματικά. Επίσης, η τάξη διδασκαλίας επηρεάζει την αξιοποίηση των οπτικών και γλωσσικών κωδίκων, με τους/τις εκπαιδευτικούς σε μικρότερες τάξεις να αναγνωρίζουν αυτούς τους κώδικες ως περισσότερο αυτόνομους και συγκεκριμένους, ενώ οι εκπαιδευτικοί σε μεγαλύτερες τάξεις διαπιστώνουν μεγαλύτερη αυτονομία στον γλωσσικό κώδικα. Οι απόψεις των εκπαιδευτικών σχετικά με την παρουσία και την αξιοποίηση εικόνων στα σχολικά εγχειρίδια παρουσιάζει, επίσης, διαφοροποιήσεις. Στα βιβλία μαθητή της Γλώσσας, θεωρούν ότι η πολυτροπικότητα είναι περισσότερο εμφανής στις πρώτες τάξεις, με τις εικόνες να αποτελούν σημαντικό στοιχείο για την κατανόηση του κειμένου και την αφόρμηση. Στις μεγαλύτερες τάξεις, πιστεύουν πως η αξιοποίηση των εικόνων μειώνεται και η παρουσία τους γίνεται περισσότερο διακοσμητική ή συμπληρωματική. Στα τετράδια εργασιών, αναγνωρίζουν ότι η πολυτροπικότητα υφίσταται σε λιγότερο βαθμό, και η αξιοποίηση των εικόνων εξαρτάται κυρίως από την πρωτοβουλία του/της εκπαιδευτικού. Συμπερασματικά, η παρούσα μελέτη επισημαίνει την αναγκαιότητα διεξαγωγής συστηματικών και στοχευμένων επιμορφωτικών σεμιναρίων που θα επικεντρώνονται στην πολυτροπικότητα, τον οπτικό και ψηφιακό γραμματισμό, ώστε οι εκπαιδευτικοί να κατανοήσουν καλύτερα τους συγκεκριμένους όρους και να ενισχυθεί η ικανότητά τους να ενσωματώνουν αποτελεσματικά οπτικά και πολυτροπικά στοιχεία στη διδασκαλία τους. Επίσης, θεμιτό θα ήταν να αναθεωρηθούν τα σχολικά εγχειρίδια ώστε να περιλαμβάνουν περισσότερα πολυτροπικά στοιχεία που θα προάγουν την ενεργή εμπλοκή των μαθητών/τριών και θα ενισχύσουν τη μαθησιακή εμπειρία. Επιπλέον, θα ήταν βοηθητικό, μέσω παροχής πόρων, όπως εγχειρίδια καλών πρακτικών και ψηφιακά εργαλεία, να ενθαρρύνονται οι εκπαιδευτικοί να χρησιμοποιούν ποικιλία πολυτροπικών μέσων. Τέλος, προγράμματα επαγγελματικής ανάπτυξης θα μπορούσαν να παρέχουν συνεχή υποστήριξη και ευκαιρίες για ανταλλαγή καλών πρακτικών και εμπειριών μεταξύ τους.