Κρίση και διχασμός στην Ελλάδα του μεσοπολέμου (1932-1936): η πολιτική συζήτηση και ο κοινωνικός προβληματισμός

Abstract

This doctoral thesis examines the political discourse and relevant aspects of the public discussion regarding the multifaceted crisis that Greece experienced during the interwar period, focusing on the period from 1932 to 1936. More specifically, it studies the political impact of the economic crisis and the state’s bankruptcy that led to the fall of the Liberals’ government in the spring of 1932, which is considered altogether as a crucial turning point that marked the gradual descend towards the establishment of the ‘4th of August’ dictatorship. The main working hypothesis concerns the correlation between the economic crisis and the renewal of the National Schism, as a juncture that significantly contributed to the demise of parliamentarism. In sum, the economic crisis of 1932 is presented as a ‘state of emergency’ that resulted to the radical transformation of political structures and signified the turn towards authoritarianism following the collapse of the liberal status quo. The main questions that this thesis addresses are: In which ways did the economic crisis affect the political system of Greece? How did the economic crisis transform into a political one? Which were the main features of the political discourse and which were were the essential stakes of the political antagonism during this period? The two concepts of the title (“Crisis” and “National Schism”) can be seen as the key threads running through the thesis. Regarding the first one, I attempted to highlight the complexity as well as the distinct though interconnected aspects of the crisis (economic, political, social, ideological, etc.). Concerning the second one, the political cleavage of the National Schism was thoroughly examined, as the reminiscence and the legacy of political violence during the 1915-1922 fuelled the conflict between venizelists and anti-venizelists during the 1930s.Both methodological axes of the thesis are inextricably linked to the concept of political discourse. The first one involves the analysis of the political discourse expressed of the main political agents of the interwar period. Directly related to the first, the second methodological axis concerns the study of the political status of the Press, which is examined not only as a mediator but also as a moderator of political discourse. Consequently, one of the main primary sources used in this thesis is a large number of the Greek capital papers. Another fundamental primary source is the Proceedings of the Parliament’s Plenary Sessions, as well as the memoirs, diaries, and personal archives of the political leaders of the time. Regarding its structure, the thesis is divided into two parts. The first one outlines the broader historical context of the interwar period, as an essential basis for the subsequent analysis of the main subject. The second part follows the escalation of the political conflict between the political forces of venizelism and anti-venizelism, from the outbreak of the economic crisis to the fall of the Liberal government in 1932, from the failed venizelist coups d’ etat of 1933 and 1935 to the restoration of King George II as well as from the elections of January 1936 to the establishment of the ‘4th of August’ dictatorship. Finally, by investigating the broader intellectual context in which the domestic political discourse developed, the thesis also examines the perceptions as well as the domestication of the wider geopolitical developments and ideological conflicts taking place all over Europe from the Greek political system and the public sphere as well. Through the synthesis of all the above questions, this thesis attempts to outline the course of Greek politics during the first half of the 1930s, placing it within the broader context of the crisis of democracy in interwar Europe.

Η διατριβή εξετάζει τον πολιτικό προβληματισμό και τις σχετικές πτυχές της δημόσιας συζήτησης αναφορικά με την πολύπλευρη κρίση που διερχόταν η Ελλάδα κατά τον Μεσοπόλεμο, εστιάζοντας στην περίοδο 1932-1936. Πιο συγκεκριμένα, μελετώνται οι πολιτικές πτυχές και οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης που οδήγησε στην κήρυξη του χρεοστασίου από την κυβέρνηση Βενιζέλου την άνοιξη του 1932, ως αφετηρία της σταδιακής διολίσθησης προς τη δικτατορία Μεταξά. Ως βασική υπόθεση εργασίας εξετάζεται η συσχέτιση της οικονομικής κρίσης με την όξυνση του πολιτικού κλίματος και την αναμόχλευση της μνήμης και των παθών του Εθνικού Διχασμού, μια συνάρτηση που, όπως υποστηρίζεται, συνέβαλε τα μέγιστα στην πτώση του κοινοβουλευτισμού. Εν ολίγοις, η οικονομική κρίση του 1932 παρουσιάζεται ως μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης που προκάλεσε τον ριζικό μετασχηματισμό των πολιτικών δομών και σηματοδότησε τη στροφή προς τον αυταρχισμό μετά την κατάρρευση του φιλελεύθερου μοντέλου διακυβέρνησης.Τα κύρια ερευνητικά ερωτήματα που προσεγγίστηκαν είναι τα εξής: Πώς επέδρασε η οικονομική κρίση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα; Μέσω ποιων διαύλων μετασχηματίστηκε η οικονομική κρίση σε πολιτική; Πώς διαμορφώθηκε ο πολιτικός λόγος των υποκειμένων και ποια ήταν τα ουσιαστικά διακυβεύματα του πολιτικού ανταγωνισμού κατά την εν λόγω περίοδο; Οι δύο βασικές έννοιες του τίτλου της («Κρίση» και «Διχασμός») διατρέχουν την εργασία ως βασικά κατευθυντήρια νήματα. Όσον αφορά την πρώτη, επιχειρείται η ανάδειξη της πολυπλοκότητας, καθώς και των διαφορετικών, αλλά αλληλένδετων πτυχών της κρίσης (οικονομική, πολιτική, κοινωνική, ιδεολογική κ.ο.κ.). Όσον αφορά τη δεύτερη, τα πάθη του Εθνικού Διχασμού κατέστησαν αντικείμενο επισταμένης μελέτης, διότι, ως βιωμένη εμπειρία, τα γεγονότα της περιόδου 1915-1922 λειτούργησαν ως πολιτικό εργαλείο και ως καύσιμο για την αναζωπύρωση της διαμάχης βενιζελικών-αντιβενιζελικών στη δεκαετία του ’30.Αμφότεροι οι μεθοδολογικοί άξονες της εργασίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με την έννοια του πολιτικού λόγου. Ο πρώτος αφορά την μελέτη και την ανάλυση του πολιτικού λόγου που εκφέρουν -εντός και εκτός Κοινοβουλίου- οι κυριότεροι εκ των πολιτικών ηγετών της μεσοπολεμικής Ελλάδας. Σε άμεση συνάφεια με τον πρώτο, ο δεύτερος μεθοδολογικός άξονας αφορά την μελέτη της πολιτικής διάστασης του Τύπου, ο οποίος εξετάζεται όχι απλά ως διαμεσολαβητής, αλλά και ως συνδιαμορφωτής του πολιτικού λόγου. Συνεπάγεται, λοιπόν, ότι μία από τις βασικές πρωτογενείς πηγές της διατριβής αποτελεί ο ημερήσιος, αλλά και ένα μέρος του περιοδικού αθηναϊκού Τύπου. Πέραν τούτων, βασικές πρωτογενείς πηγές αποτελούν τα Επίσημα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, καθώς επίσης και τα απομνημονεύματα, τα ημερολόγια, αλλά και τα προσωπικά αρχεία των πολιτικών πρωταγωνιστών της εποχής. Όσον αφορά τη δομή της, η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο από αυτά σκιαγραφείται το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο του Μεσοπολέμου, ως απαραίτητο υπόβαθρο για την μετέπειτα εμβάθυνση στο κυρίως θέμα. Το δεύτερο μέρος παρακολουθεί την πορεία κλιμάκωσης της πολιτικής σύγκρουσης μεταξύ βενιζελισμού και αντιβενιζελισμού, από το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης μέχρι την πτώση της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων το 1932 και από τα αποτυχημένα βενιζελικά κινήματα του 1933 και του 1935 στην παλινόρθωση της βασιλείας και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου. Διερευνώντας, επίσης, το ευρύτερο διανοητικό περιβάλλον μέσα στο οποίο διεξαγόταν η εγχώρια πολιτική συζήτηση, μελετώνται ακόμα οι τρόποι με τους οποίους προσλαμβάνονταν στη δημόσια σφαίρα και εσωτερικεύονταν από το πολιτικό σύστημα οι διεθνείς γεωπολιτικές εξελίξεις και οι κρίσιμες ιδεολογικοπολιτικές ζυμώσεις της εν λόγω περιόδου. Μέσω της σύνθεσης των παραπάνω προβληματισμών, η εργασία επιδιώκει να σκιαγραφήσει την εξέλιξη της ελληνικής πολιτικής σκηνής κατά το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του ’30, εντάσσοντάς την στο ευρύτερο πλαίσιο της κρίσης των δημοκρατικών θεσμών στη μεσοπολεμική Ευρώπη.