H μειονοτική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου

Abstract

The life and course of Eleftherios Venizelos has always been a magnet for historical researchers. A very interesting aspect of his political course, which has analyzed piecemeal and not in the form of a comprehensive study has to do with how Venizelos acted against the minorities. This gap in Greek bibliography hopes to cover this scientific work. Therefore, the minority policy of Eleftherios Venizelos is the theme of this thesis. Research on the minority policy of Venizelos covers one of the most important periods of modern Greek history. Starting from the years of the Autonomous Crete (1898), when the Cretan politician entered the political arena, we tried to identify those elements, which were the main components of Venizelist minority policy. By analyzing the last four years of government of Venizelos, 1928-1932, investigation around Venizelos and minorities. The friction of Venizelos with population groups, which espoused different racial, religious or linguistic notions, began even before he joined politics. Venizelos was born in Crete Ottoman; therefore contact with Muslims of the island determined to a large extent the perception of the "Other". He determined, at least in the early stages of his political career, with different criteria in relation to the rest of the political world, the term minority. The political attitude towards minorities decisively influenced by the social and political realities of the Autonomous Crete and as regards the progressiveness, exceeded the minority law of the time. The Venizelist minority policy reached at the period of the Autonomous Crete and remained unchanged until 1920. The tradition of the Autonomous Crete, regarding how to deal with minorities by Venizelos, continued after his arrival of the free Greek Kingdom. The territorial expansion of Greece, as a result of the Balkan Wars, brought the Greek government faces with a number of allogeneic, other believers and immigrant minorities (Muslims, Jews, Slavophones, Vlach). Venizelos handled the minority "tide" of the Balkan Wars in the base of national interest of the country. In short, he brought a liberal minority policy, which provided equal rights in all greek citizens, regardless of religion and race. The outbreak of World War I and of the National Schism suspended application of Venizelist minority policy. However, the period 1919-1920, the liberal policy of Venizelos, towards minorities, will surpass even the progressive example of the Autonomous Crete. The deeper reason behind this conciliatory policy, was the fact that the Great Idea of the nation began to take shape. While minority issues emerged as one of the key priorities of the postwar world, Venizelos tried to convince the leaders of the Peace Conference of Paris that first, Greece was able to command allogeneic populations and secondly, that the minorities in Greece were not second-class citizens. The Treaty of Sevres not only created the Greece of the two continents and five seas but also made the Greece minority power, meaning that a large percentage of the population of New Greece consisted of foreigners, with a different language and religion. In 1906, Venizelos from Crete stressed the advantage to be acquired by Greece against the other Balkan states, if the Greece won the favor of minorities living in the areas to be included, primarily Muslim. It is an important aspect of this study the correlation between the triptych, Venizelos - Minorities - Great Idea. The minorities were an integral part of the practical application of the Great Idea. The Cretan politician was the first who linked the vision of the Great Idea with the fair and equitable treatment of minorities. However, the Asia Minor Catastrophe of 1922 and the advent of a half million Greeks refugees deeply affected the interwar minority policy. Venizelos of Lausanne, set the priority of the Greek side, among other things, the removal of Muslims of Greece, in order to facilitate the installation of expatriates. The previous rhetoric on the role of minorities in the context of Great Greece of Sevres, abandoned once and for all, since the vision of the Great Idea had already expired. With the return of Venizelos in the political limelight and taking the premiership in 1928, the interwar minority policy shifted towards more rigid positions. The shift to a policy of assimilation - integration of minorities was the result of the general economic and social climate of the interwar period. Moreover, the desire for territorial expansion of the Greek state, succeeded by the political will of the creation of national integration conditions - homogeneity within the purely ethnological boundaries of the Greek state. Within this context, the minorities had to prove their patriotic feelings, which brought them into conflict with the policy of Venizelos. Finally, Venizelist minority policy was not uniform throughout the political course of the Cretan politician, but adapted according to the population size of each minority, its political significance, the specific political circumstances of each era, the international environment and the priorities of the Greek foreign policy.

Η ζωή και το έργο του Ελευθερίου Βενιζέλου αποτελούσε ανέκαθεν πόλο έλξης για τους ιστορικούς ερευνητές. Μια άκρως ενδιαφέρουσα πτυχή του πολιτικού του έργου, η οποία έχει αναλυθεί αποσπασματικά και όχι με τη μορφή μιας ολοκληρωμένης μελέτης, αφορά τον τρόπο αντίληψης και αντιμετώπισης των μειονοτήτων από τον Βενιζέλο. Το εν λόγω κενό στην ελληνική βιβλιογραφία ευελπιστεί να καλύψει η παρούσα επιστημονική εργασία. Επομένως, η μειονοτική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου είναι το θέμα της συγκεκριμένης διδακτορικής διατριβής. Η έρευνα γύρω από τη μειονοτική πολιτική του Βενιζέλου καλύπτει μια από τις πιο σημαντικότερες περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Με αφετηρία τα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας (1898), όταν ο Κρητικός πολιτικός εισήλθε στον πολιτικό στίβο, προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε τα στοιχεία εκείνα, τα οποία αποτέλεσαν τις βασικές συνιστώσες της βενιζελικής μειονοτικής πολιτικής. Με την ανάλυση της τελευταίας κυβερνητικής τετραετίας του, 1928-1932, ολοκληρώνεται η έρευνα γύρω από τον Βενιζέλο και τις μειονότητες. Η τριβή του Βενιζέλου, με πληθυσμιακές ομάδες, που ενστερνίζονταν διαφορετικές φυλετικές, θρησκευτικές ή γλωσσικές αντιλήψεις, ξεκίνησε πριν ακόμα ο ίδιος ενταχθεί στην πολιτική. Ο Βενιζέλος γεννήθηκε στην οθωμανική Κρήτη· επομένως η επαφή του με το μουσουλμανικό στοιχείο του νησιού καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την αντίληψη του για το «Άλλο». Ο ίδιος προσδιόρισε, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια της πολιτικής του σταδιοδρομίας, με διαφορετικά κριτήρια, σε σχέση με τον υπόλοιπο πολιτικό κόσμο, τον όρο μειονότητα. Η πολιτική του στάση έναντι των μειονοτήτων επηρεάστηκε καθοριστικά από τα κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα της Κρητικής Πολιτείας, ενώ, όσον αφορά την προοδευτικότητά της, ξεπερνούσε το μειονοτικό δίκαιο της εποχής. Η βενιζελική μειονοτική σκέψη διαμορφώθηκε την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας και παρέμενε αναλλοίωτη μέχρι το 1920. Η παράδοση της Κρητικής Πολιτείας, αναφορικά με τον τρόπο αντιμετώπισης των μειονοτήτων από τον Βενιζέλο, συνεχίστηκε και μετά την άφιξη του στο ελεύθερο ελληνικό Βασίλειο. Η εδαφική επέκταση της Ελλάδας, απόρροια των Βαλκανικών Πολέμων, έφερε την ελληνική διοίκηση αντιμέτωπη με ένα πλήθος αλλογενών, αλλόθρησκων και αλλόγλωσσων μειονοτήτων (Μουσουλμάνοι, Εβραίοι, Σλαβόφωνοι, Βλαχόφωνοι). Ο Βενιζέλος χειρίστηκε τη μειονοτική «πλημμυρίδα» των Βαλκανικών Πολέμων με γνώμονα το εθνικό συμφέρον της χώρας. Εν ολίγοις, άσκησε μια φιλελεύθερη μειονοτική πολιτική, η οποία είχε ως επιστέγασμα την παροχή καθεστώτος ισονομίας και ισοπολιτείας στους νέους υπηκόους του ελληνικού κράτους, «ανεξαρτήτως θρησκεύματος και φυλής». Η έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και το ξέσπασμα του Εθνικού Διχασμού ανέστειλαν την εφαρμογή της βενιζελικής μειονοτικής πολιτικής. Ωστόσο, το χρονικό διάστημα 1919-1920, η φιλελεύθερη πολιτική του Βενιζέλου, απέναντι στις μειονότητες, θα ξεπεράσει σε προοδευτικότητα ακόμα και το παράδειγμα της Κρητικής Πολιτείας. Η βαθύτερη αιτία πίσω από αυτήν τη διαλλακτική πολιτική, βρισκόταν στο γεγονός ότι η Μεγάλη Ιδέα του έθνους άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά. Τη στιγμή που τα μειονοτικά ζητήματα αναδείχθηκαν σε μια από τις βασικές προτεραιότητες του μεταπολεμικού κόσμου, ο Βενιζέλος προσπάθησε να πείσει τους ισχυρούς του Συνεδρίου Ειρήνης των Παρισίων ότι πρώτον, η Ελλάδα ήταν ικανή να διοικήσει αλλογενείς πληθυσμούς και δεύτερον, ότι οι εν Ελλάδι μειονότητες δεν ήταν υπήκοοι δεύτερης κατηγορίας. Η Συνθήκη των Σεβρών δεν δημιούργησε μόνο την Ελλάδα των δυο ηπείρων και των πέντε θαλασσών αλλά την κατέστησε επίσης μειονοτική δύναμη, υπό την έννοια ότι ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού της Νέας Ελλάδας αποτελούνταν από αλλοεθνείς, με διαφορετική γλώσσα και θρήσκευμα. Το 1906, ο Βενιζέλος από την Κρήτη τόνιζε το πλεονέκτημα που θα αποκτούσε η Ελλάδα έναντι των υπόλοιπων βαλκανικών κρατών, αν κατάφερνε να κερδίσει την εύνοια των μειονοτήτων που κατοικούσαν στις προς ενσωμάτωση περιοχές, κυρίως της μουσουλμανικής. Αποτελεί σημαντική παράμετρο της παρούσας μελέτης η συσχέτιση ανάμεσα στο τρίπτυχο, Βενιζέλος – Μειονότητες – Μεγάλη Ιδέα. Οι μειονότητες αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της πρακτικής εφαρμογής της Μεγάλης Ιδέας. Ο Κρητικός πολιτικός υπήρξε ο πρώτος, ο οποίος συνέδεσε το όραμα της Μεγάλης Ιδέας με την ισότιμη και ισόνομη αντιμετώπιση των μειονοτήτων. Ωστόσο, η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και η έλευση ενάμισι εκατομμυρίου ομογενών προσφύγων επηρέασαν βαθύτατα τη βενιζελική μειονοτική πολιτική. Ο Βενιζέλος της Λωζάννης, έθεσε ως προτεραιότητα της ελληνικής πλευράς, εκτός των άλλων, την απομάκρυνση των μουσουλμάνων της Ελλάδας, ώστε να διευκολυνθεί η εγκατάσταση των ομογενών. Η προηγούμενη ρητορική του, για τον ρόλο των μειονοτήτων, στο πλαίσιο της Μεγάλης Ελλάδας των Σεβρών, εγκαταλείφθηκε μια για πάντα, δεδομένου ότι το όραμα της Μεγάλης Ιδέας είχε ήδη εκπνεύσει. Με την επιστροφή του Βενιζέλου στο πολιτικό προσκήνιο και την ανάληψη της πρωθυπουργίας το 1928, η βενιζελική μειονοτική πολιτική μετατοπίστηκε προς περισσότερο άκαμπτες θέσεις. Η στροφή προς μια πολιτική αφομοίωσης - ενσωμάτωσης των μειονοτήτων υπήρξε απόρροια του γενικότερου οικονομικού και κοινωνικού κλίματος του Μεσοπολέμου. Συν τοις άλλοις, την επιθυμία για εδαφική επέκταση του ελληνικού κράτους, διαδέχτηκε η πολιτική βούληση της δημιουργίας συνθηκών εθνικής ολοκλήρωσης - ομοιογένειας, εντός των καθαρά εθνολογικών ορίων του ελληνικού κράτους. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, οι μειονότητες έπρεπε να αποδείξουν τα πατριωτικά τους αισθήματα, γεγονός που τις έφερε σε σύγκρουση με την πολιτική του Βενιζέλου (βλ. το παράδειγμα με τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης). Τέλος, η βενιζελική μειονοτική πολιτική δεν υπήρξε ενιαία, καθ’ όλη την πολιτική πορεία του Κρητικού πολιτικού, αλλά προσαρμοζόταν ανάλογα με το πληθυσμιακό μέγεθος κάθε μειονότητας, την πολιτική της σημασία, τα ιδιαίτερα πολιτικά δεδομένα κάθε εποχής, το διεθνές περιβάλλον και τις προτεραιότητες της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής.