Η μέση εκπαίδευση στα Τρίκαλα 1881-1922 μέσα από αρχειακές πηγές: συμβολή στην τοπική ιστορία

Abstract

This dissertation is about Secondary Education in Trikala from 1881 to 1922, during a particularly difficult period since circumstances – historical, financial and social – were unfavourable and, as a result, a school network could not get organized or develop. It thoroughly researches into the archives of the first – and the one and only up until 1889 – Gymnasium in Western Thessaly and, also, the archives of the three Greek schools of the town (the Teachers’ Minute-book, Class Registers, General and Special School Reports, Study Certification Books, Course material books). It is a plentiful primary subject matter that has been enriched with material from the State General Archives, the Holy Metropolis of Trikki and Stagon, the local libraries, the Press of that period, a subject matter which has been accompanied with bibliographical cross references. The research starts in 1881 – a milestone year as far as Trikala and Thessaly, in general, are concerned – since it was when they were liberated from the Ottoman yoke and got incorporated into the National torso and ends in 1922-1923, during the Asia Minor Disaster and the appearance of the first refugee pupils in the schools of the town. Ιt approaches both the public and the private secondary education of boys and girls aiming at giving prominence to unexplored historical evidences and covering a gap in the history of the local education on the one hand and stressing the bidirectional relationship, the interaction between education and society on the other. The material was approached via the method of content analysis, the most appropriate kind of analysis for the study of written evidences and educational documents and, on the side, the historical-comparative method in order to look into the subject matter in full. What preceded was the verbiage of research questions regarding the way education functioned during the historical period under discussion, the factors that affected this function, the relationship between education and society, the role of the sexes in terms of the children’s access to schools and the progression of their attendance, the role of the social and geographical origin of the schoolboys/schoolgirls regarding their attendance and progress as well as the wording of two hypotheses about the relationship between school and propagation, the social structures and the role of the school as a propagation carrier of the dominant ideology. The answers are given in the relevant chapters and units. The dissertation consists of two parts and nine overall chapters, the sources, the bibliography and, finally, the appendix. In the first part and in the chapters about Trikala and the Greek education during the Ottoman occupation up till the national tragedy of the Asia Minor, the historical frame is defined as the basic point of reference and comparison of the situation of education in Trikala with the one in the rest Greek domain. In the second part, there is an analytical introduction of the secondary school network which developed after the liberation of the town, nearly starting from scratch. More specifically, there is a full picture given, to the point the saved archives permit, of the secondary education of the boys and the girls and their attendance as this was moulded by ideological, social and financial factors, a picture of the pupils’ social and geographical origin, their demeanour, their progress, their school life, a view of the teaching and ancillary staff. Furthermore, the private Secondary Education is outlined and the logistical structure of the schools is described. Finally, graduates of the Gymnasium of Trikala are presented; they are graduates who took action and distinguished themselves in various areas and influenced both the local and the Greek society and history. After the study-analysis of the archival material, in connection with the research questions, it was ascertained that the school network of Trikala spreaded gradually while the foundation of the Gymnasium played a catalytic role in the promotion of education. The function of the schools was based on the decrees that were in effect in all the Greek regions and was affected, as well as the attendance, by the difficult financial circumstances, the high educational fees, the sociofinancial situation of the families, the distances between the villages and the town, the military conflicts, the views of that era, the ideological ankyloses and the political events. More specifically, the overwhelming majority of the scholastic population were schoolboys. Most of the pupils were from Trikala, their parents were farmers, but their percentage was not high in comparison to the active population of this vocational group while the other vocational categories, mainly the ones of civil servants, freelances and merchants are dynamically represented. The same applies for the progress of the pupils. Quite a few of them distinguished themselves in several areas of public life later on. Therefore, it appears as if there was an intense interaction between society and education on the one hand and, on the other, it appears that the school reflects the class discriminations in society and recreates the social structures and the dominant ideology of every era, the ideology of the authority which shapes the structure and the features of the educational system and the ideology of the dominant bourgeoisie.

Η παρούσα διατριβή έχει ως θέμα τη μέση εκπαίδευση στα Τρίκαλα από το 1881 ως το 1922, σε μια περίοδο ιδιαίτερα δύσκολη, καθώς οι συνθήκες – ιστορικές, οικονομικές και κοινωνικές – δεν ευνοούσαν την οργάνωση και εξάπλωση σχολικού δικτύου. Ερευνά διεξοδικά τα αρχεία του πρώτου – και μοναδικού μέχρι το 1889 – στη Δυτική Θεσσαλία Γυμνασίου και των τριών Ελληνικών σχολείων της πόλης (Βιβλίο Πράξεων, Μαθητολόγια, Γενικοί και Ειδικοί Έλεγχοι, Βιβλία Πιστοποιητικών Σπουδής, Βιβλίο Υλικού). Πρόκειται γα πλούσιο πρωτογενές υλικό, το οποίο εμπλουτίστηκε με υλικό από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, την Ιερά Μητρόπολη Τρίκκης και Σταγών, τις τοπικές βιβλιοθήκες, τον Τύπο της εποχής, και πλαισιώθηκε με βιβλιογραφικές αναφορές. Η έρευνα ξεκινά το 1881, έτος ορόσημο για τα Τρίκαλα και όλη τη Θεσσαλία, καθώς τότε απελευθερώνονται από τον οθωμανικό ζυγό και ενσωματώνονται στον εθνικό κορμό, και ολοκληρώνεται το 1922-23, με τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εμφάνιση των πρώτων προσφύγων μαθητών στα σχολεία της πόλης. Προσεγγίζει τη δημόσια και ιδιωτική δευτεροβάθμια εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών, με στόχο αφενός να αναδείξει ανεξερεύνητα ιστορικά τεκμήρια και να καλύψει ένα κενό στην τοπική εκπαιδευτική ιστορία και αφετέρου να τονίσει την αμφίδρομη σχέση, την αλληλεπίδραση εκπαίδευσης – κοινωνίας. Το υλικό προσεγγίστηκε με τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου, της πλέον ενδεδειγμένης για τη μελέτη γραπτών τεκμηρίων και εκπαιδευτικών ντοκουμέντων, και, συμπληρωματικά με την ιστορικο-συγκριτική μέθοδο, ώστε να διερευνηθεί πλήρως το θέμα. Προηγήθηκε η διατύπωση των ερευνητικών ερωτημάτων που αφορούσαν τον τρόπο λειτουργίας της εκπαίδευσης κατά την εξεταζόμενη περίοδο, τους παράγοντες που επηρέασαν τη λειτουργία, τη σχέση εκπαίδευσης – κοινωνίας, τον ρόλο του φύλου σε σχέση με την πρόσβαση στα σχολεία και την πορεία της φοίτησης, τον ρόλο της κοινωνικής και γεωγραφικής προέλευσης των μαθητών/μαθητριών αναφορικά με τη φοίτηση και την επίδοση, καθώς και η διατύπωση δύο υποθέσεων για τη σχέση σχολείου και αναπαραγωγής κοινωνικών δομών και για τον ρόλο του σχολείου ως φορέα αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας. Οι απαντήσεις δίνονται στα σχετικά κεφάλαια και τις συναφείς ενότητες. Η διατριβή αποτελείται από δύο μέρη και εννιά συνολικά κεφάλαια, τις πηγές και τη βιβλιογραφία και, τέλος, το παράρτημα. Στο πρώτο μέρος και στα κεφάλαια που αφορούν τα Τρίκαλα και την ελληνική εκπαίδευση από την περίοδο της Οθωμανοκρατίας μέχρι την εθνική τραγωδία της Μ. Ασίας, ορίζεται το ιστορικό πλαίσιο ως βασικό σημείο αναφοράς και σύγκρισης της εκπαιδευτικής κατάστασης των Τρικάλων με αυτή της υπόλοιπης ελληνικής επικράτειας. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται αναλυτικά το δευτεροβάθμιο σχολικό δίκτυο που αναπτύχθηκε μετά την απελευθέρωση της πόλης, σχεδόν από μηδενική βάση. Ειδικότερα, δίνεται πλήρης, όσο το επιτρέπουν, βέβαια, τα διασωθέντα αρχεία, εικόνα της μέσης εκπαίδευσης αγοριών και κοριτσιών, της φοίτησης, όπως αυτή διαμορφώθηκε από ιδεολογικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες, της κοινωνικής και γεωγραφικής προέλευσης των μαθητών/μαθητριών, της διαγωγής, της επίδοσης, της σχολικής ζωής, του διδακτικού και βοηθητικού προσωπικού. Επίσης σκιαγραφείται η ιδιωτική μέση εκπαίδευση και περιγράφεται η υλικοτεχνική υποδομή των σχολείων. Έπειτα, παρουσιάζονται απόφοιτοι του Γυμνασίου Τρικάλων που δραστηριοποιήθηκαν και διακρίθηκαν σε διάφορους τομείς και επηρέασαν την τοπική και ελληνική κοινωνία και ιστορία. Τέλος, παραθέτονται τα συμπεράσματα. Μετά από τη μελέτη – ανάλυση του αρχειακού υλικού, σε συνάρτηση με τα ερευνητικά ερωτήματα, διαπιστώθηκε ότι το σχολικό δίκτυο των Τρικάλων εξαπλώθηκε σταδιακά, ενώ η ίδρυση του Γυμνασίου έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην προώθηση της εκπαίδευσης. Η λειτουργία των σχολείων βασίστηκε στα διατάγματα που ίσχυαν για όλες τις ελληνικές περιοχές και επηρεάστηκε, όπως και η φοίτηση, από τις δύσκολες οικονομικές συνθήκες, τα υψηλά εκπαιδευτικά τέλη, την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των οικογενειών, τις αποστάσεις των χωριών από την πόλη, τις στρατιωτικές συγκρούσεις, τις αντιλήψεις της εποχής, τις ιδεολογικές αγκυλώσεις και τα πολιτικά γεγονότα. Πιο συγκεκριμένα, η συντριπτική πλειοψηφία του μαθητικού πληθυσμού ήταν αγόρια. Οι περισσότεροι μαθητές ήταν Τρικαλινοί, παιδιά αγροτών, χωρίς όμως το ποσοστό τους να είναι υψηλό, σε σχέση με τον ενεργό πληθυσμό αυτής της επαγγελματικής ομάδας, ενώ οι υπόλοιπες επαγγελματικές κατηγορίες, κυρίως δημοσίων υπαλλήλων, ελεύθερων επαγγελματιών και εμπόρων εκπροσωπούνται δυναμικά. Το ίδιο ισχύει και για την επίδοση των μαθητών. Αρκετοί από αυτούς διακρίθηκαν αργότερα σε διάφορους τομείς της δημόσιας ζωής. Φαίνεται, λοιπόν, αφενός ότι υπήρχε έντονη αλληλεπίδραση κοινωνίας – εκπαίδευσης και αφετέρου ότι το σχολείο αντανακλά τις ταξικές διακρίσεις της κοινωνίας, αναπαράγει τις κοινωνικές δομές και την κυρίαρχη ιδεολογία κάθε εποχής, την ιδεολογία της εξουσίας, που διαμορφώνει τη δομή και τα χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού συστήματος και την ιδεολογία της κυρίαρχης αστικής τάξης.