Μνήμη και ταυτότητα μετά το ολοκαύτωμα: μια μελέτη για τη "δεύτερη γενιά" Ισραηλινών με καταγωγή από την Ελλάδα

Abstract

This doctoral dissertation attempts to shed light on an almost completely unexplored chapter of the postwar trajectories of Greek Jewry, of Israeli history, of Holocaust studies and Jewish studies in general. More specifically, it examines the experience of postwar Jewish immigration from Greece to Israel, focusing on descendants of Shoah survivors. Combining methods of oral history and social anthropology, it draws on interviews/life stories as well as a substantial body of written and digital documents produced from the 1980s onwards. Intersecting individual, family and community trajectories in light of broader developments and transformations at the Israeli and international level, it examines the construction of memory and subjectivity of the aforementioned population, emphasizing factors such as: the trauma of the Holocaust and its imprint on trans-generational dialogue in post-Shoah families; transformations of the Shoah collective memory and its transition from a marginal to a central component of contemporary Israeli identity; intra-Jewish hierarchies of Israeliness and the Eurocentric orientation of dominant cultural norms; public perceptions of the Shoah as an exclusively Ashkenazic experience; contemporary policies of inclusion and the redefinition of modern Israeli identity as 'Mediterranean'; the popularity boom of 'Greek culture' in Israel and its crucial symbolic role.The thesis is divided into three parts. The first part examines issues of managing traumatic memory in the aftermath of the Shoah, and in the context of a society that was striving to build its self-image in terms of a rupture with the past, thus deploying narratives of heroism. Departing from traditional considerations of trauma management, community and family are discussed as a primary site of ‘working-through’ and meaning making, in the absence of alternative audiences. Particular emphasis is placed on the complex perceptions of "silence" and "speech" by the descendants themselves, as well as on the factors that led to different choices regarding the mode and content of "memory transmission." At the same time, it explores transformations of the meanings of the Shoah in the Israeli collective memory, and their impact both on the formation of subjectivity of the survivors’ descendants, and on their current, renewed, relationship with the pre-migration past.The second part of the thesis attempts to outline trajectories of the subjects regarding the management of "origin" and of representations of "Greek" and "Sephardic." It draws on, and deepens, existing studies on the construction of the image of the "Greek Jew" as a "bridge" between the Ashkenazim and the "communities of the East," and as a model of a “safe Mizrahi.” Nevertheless, I bring the subjects themselves to the center of the analysis by adopting a “bottom-up” approach. I examine the complex and multiple ways they relate to their "Greek" and/or Sephardic origins and articulate discourses of a distinct identity. The above are placed in the context of recent developments, such as: transformations in the construction of contemporary Israeli identity; the appeal to the Mediterranean; the reassessment of the "legacies" of the Diaspora; the Ladino revitalization movement; the increasing popularity of "Greek culture" in Israel.The third part of my thesis addresses the question of the place of the Greek-Jewish community in the Israeli public memory of the Shoah. I closely monitor the commemoration initiatives taken by Greek-Jewish collectivities in Israel from the late 1940s until present. I critically examine dominant discourses regarding the "silence" of the survivors, and the "indifference" shown by the veteran Thessalonikan immigrants to the fate of their former community and the commemoration of its victims. I also trace the growing interest of official commemorative institutions in non-Ashkenazi communities over the past few decades, linking the issue to broader transformations in the Israeli state's official memory and identity politics, which favor the promotion of a "common fate" narrative. I scrutinize the intense participation of the "second generation" of Israelis of Greek descent in the project of inclusion. I attempt to interpret their motivations, linking them to the central role that the Shoah plays today in defining Israeli and Jewish identity.In conclusion, the present thesis attempts to enrich existing knowledge on the recently emerged research field of the post-Shoah trajectories of Greek Jewry by broadening the gaze, and thus examining the "Greek" outside of Greece. In this process, it simultaneously attempts to enrich knowledge on Israeli society and the anthropology of modern Israel. It uses narratives and trajectories of Israelis of Greek descent as an unexplored and crucial material for research (on Judaism, but also on the "Middle East"). Given that the historical trajectory of the society in question has been largely determined by its confrontation with dichotomies such as victimhood and heroism, or East and West, the thesis ultimately seeks to contribute to broader issues such as: trauma and its management, the shaping of collective memory of the Shoah, stigma, the immigrant experience, Orientalism, and the management of white cultural hegemonies.

Η παρούσα διατριβή επιχειρεί να φωτίσει ένα σχεδόν ολοκληρωτικά ανεξερεύνητο κεφάλαιο της μεταπολεμικής διαδρομής του ελληνικού εβραϊσμού, της ισραηλινής ιστορίας, των σπουδών Ολοκαυτώματος και των εβραϊκών σπουδών εν γένει. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζει την εμπειρία της μεταπολεμικής μετανάστευσης Εβραίων από την Ελλάδα στο Ισραήλ, εστιάζοντας σε απογόνους επιζώντων της Σοά. Συνδυάζοντας μεθόδους της προφορικής ιστορίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας, αξιοποιεί συνεντεύξεις/αφηγήσεις ζωής, καθώς και έναν σημαντικό όγκο γραπτών και ψηφιακών τεκμηρίων που έχουν παραχθεί από τη δεκαετία του ’80 κι έπειτα. Διασταυρώνοντας ατομικές, οικογενειακές και κοινοτικές διαδρομές με ευρύτερες εξελίξεις και μετασχηματισμούς σε ισραηλινό και διεθνές επίπεδο, εξετάζει τη συγκρότηση της μνήμης και της υποκειμενικότητας της υπό μελέτη ομάδας, δίνοντας έμφαση σε παράγοντες όπως: το τραύμα του Ολοκαυτώματος και το αποτύπωμά του στο διαγενεακό διάλογο στις μετά-τη-Σοά οικογένειες· οι μετασχηματισμοί της συλλογικής μνήμης της Σοά και η μετατροπή της από περιθωριακό σε κεντρικό συστατικό της σύγχρονης ισραηλινής ταυτότητας· οι ενδοεβραϊκές ιεραρχήσεις της ισραηλινότητας και ο, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, ευρωκεντρικός προσανατολισμός των κυρίαρχων πολιτισμικών νορμών· η στη δημόσια συνείδηση σύνδεση της Σοά αποκλειστικά με την εμπειρία των Εσκενάζι· οι σύγχρονες πολιτικές συμπερίληψης και ο επαναπροσδιορισμός της σύγχρονης ισραηλινής ταυτότητας ως «μεσογειακής»· η έκρηξη της δημοτικότητας της «ελληνικής κουλτούρας» στο Ισραήλ και ο κρίσιμος συμβολικός ρόλος της. Η διατριβή χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος εξετάζονται ζητήματα διαχείρισης της τραυματικής μνήμης την επαύριον της Σοά και στο πλαίσιο μιας κοινωνίας που προσπαθούσε να οικοδομήσει την αυτοεικόνα της με όρους ρήξης με το παρελθόν, προτάσσοντας αφηγήσεις ηρωισμού. Ξεφεύγοντας από παραδοσιακές θεωρήσεις διαχείρισης του τραύματος, η κοινότητα και η οικογένεια εξετάζονται ως ένας πρώτος τόπος «διεργασίας», επανατακτοποίησης του χάους και παραγωγής νοήματος, σε απουσία εναλλακτικών κοινών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις πολύπλοκες προσλήψεις της «σιωπής» και της «ομιλίας» από τους/τις ίδιους/ες τους/τις απογόνους, καθώς και στους παράγοντες που οδήγησαν σε διαφορετικές επιλογές ως προς τον τρόπο και το περιεχόμενο «μετάδοσης της μνήμης». Παράλληλα, εξετάζονται οι μεταλλαγές των νοηματοδήσεων της Σοά στην ισραηλινή συλλογική μνήμη, και ο αντίκτυπός τους τόσο στη συγκρότηση της υποκειμενικότητας των απογόνων των επιζώντων/ωσών όσο και στη σημερινή, ανανεωμένη σχέση τους με το προ μετανάστευσης παρελθόν. Το δεύτερο μέρος της διατριβής επιχειρεί να σκιαγραφήσει διαδρομές των υποκειμένων αναφορικά με τις διαχειρίσεις της «καταγωγής» και των αναπαραστάσεων του «ελληνικού» και του «σεφαραδίτικου». Αξιοποιεί και εμβαθύνει σε υπάρχουσες μελέτες για τη συγκρότηση της εικόνας του «Έλληνα Εβραίου», ως εξελληνισμένου και μιζραχοποιημένου την ίδια στιγμή, ως «γέφυρα» μεταξύ Εσκενάζι και «κοινοτήτων της Ανατολής», και ως πρότυπο ασφαλούς Μιζραχί. Προχωρώντας όμως πέρα από έξωθεν και άνωθεν κατασκευές, φέρνει στο επίκεντρο της ανάλυσης τους λόγους των ίδιων των υποκειμένων. Εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους προσλαμβάνουν την «ελληνική» και/ή σεφαραδίτικη καταγωγή τους και αρθρώνουν λόγους περί διακριτής ταυτότητας, στη σημερινή συγκυρία και υπό το πρίσμα πρόσφατων εξελίξεων, όπως οι μεταλλαγές στη συγκρότησης της ισραηλινής ταυτότητας, η επίκληση στη Μεσόγειο, η επανεκτίμηση των «κληρονομιών» της Διασποράς, το κίνημα αναζωογόνησης της Λαντίνο, η έκρηξη της δημοτικότητας του «ελληνικού». Το τρίτο μέρος της διατριβής πραγματεύεται το ζήτημα της θέσης της κοινότητας στην ισραηλινή δημόσια μνήμη της Σοά. Παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς τις δραστηριότητες που ανέπτυξαν συλλογικότητες Εβραίων από την Ελλάδα στο Ισραήλ από τα τέλη της δεκαετίας του ’40 έως και σήμερα. Εξετάζει κριτικά λόγους περί «σιωπής» των επιζώντων, αλλά και περί «αδιαφορίας» των βετεράνων Θεσσαλονικέων μεταναστών/στριών για τη μοίρα της κοινότητας και την τίμηση της μνήμης των θυμάτων της. Παρακολουθεί επίσης το αυξανόμενο ενδιαφέρον των επίσημων μνημονικών θεσμών για τις μη ασκεναζικές κοινότητες κατά τις τελευταίες δεκαετίες, συνδέοντας το ζήτημα με ευρύτερους μετασχηματισμούς στις πολιτικές μνήμης και ταυτότητας του ισραηλινού κράτους, οι οποίοι ευνοούν την προώθηση ενός αφηγήματος «κοινής μοίρας». Εξετάζει ενδελεχώς την έντονη συμμετοχή της «δεύτερης γενιάς» Ισραηλινών ελληνικής καταγωγής στο κοινοτικό εγχείρημα της συμπερίληψης και επιχειρεί να ερμηνεύσει τα ιδιαίτερα κίνητρά τους, συνδέοντάς τα με τον κεντρικό ρόλο που παίζει σήμερα η Σοά στον προσδιορισμό της ισραηλινής και εβραϊκής ταυτότητας.Εν κατακλείδι, η παρούσα διατριβή επιχειρεί να εμπλουτίσει την υπάρχουσα γνώση για το προσφάτως αναδυθέν ερευνητικό πεδίο των μετά-τη-Σοά διαδρομών του ελληνικού εβραϊσμού διευρύνοντας το βλέμμα, και άρα εξετάζοντας το «ελληνικό» εκτός Ελλάδας. Μέσα σε αυτή τη διαδικασία, επιχειρεί συγχρόνως να εμπλουτίσει τη γνώση περί της ισραηλινής κοινωνίας και της ανθρωπολογίας του σύγχρονου Ισραήλ. Χρησιμοποιεί αφηγήσεις και διαδρομές Ισραηλινών ελληνικής καταγωγής ως ένα ανεξερεύνητο και κρίσιμο για την έρευνα (του εβραϊσμού, αλλά και της «Μέσης Ανατολής») υλικό. Δεδομένου ότι η ιστορική διαδρομή της εν λόγω κοινωνίας καθορίστηκε σε σημαντικό βαθμό από την αναμέτρησή της με διχοτομίες, όπως η θυματοποίηση και ο ηρωισμός, ή η Ανατολή και η Δύση, η διατριβή επιδιώκει τελικά να συμβάλει σε ευρύτερα ζητήματα, όπως: το τραύμα και η διαχείρισή του, η διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης της Σοά, το στίγμα, η μεταναστευτική εμπειρία, ο οριενταλισμός, και η διαχείριση λευκών πολιτισμικών ηγεμονιών.