Μεταξύ άστεως και λιμένος: πολεοδομική και ιστορική εξέλιξη της αττικής υπαίθρου ανάμεσα στην Αθήνα και τον Πειραιά

Abstract

This dissertation is a study of the evolution of the landscape of the Attic countryside that mediates between Athens, Piraeus and Phaleron. The area includes the modern neighborhoods of Petralona, Tavros, Ag. I. Rentis, Moschato, Kallithea, Palaio and Neo Phalero, with the line of the electric railway passing through them in a manner similar to that of the Long Walls in antiquity. Taking the published results of salvage excavations as its primary source material, the study engages with topographical information from both ancient and modern authors and travelers. The data collected comprises 311 sites (282 precisely located and 29 placed in a wider spatial context) that yielded a multitude of finds with a chronological range from the Final Neolithic up to the 6th century A.D. These archaeological data were divided into the following categories: remains of the Long Walls, sacred and public buildings, residential sites, burial sites, workshops, roads, hydraulic structures, and other categories including sculptures and small objects found out of context, as well as building remains that could not be securely identified.The study is structured in six chapters. Chapter One introduces the area, comments on the methodology of the study, presents the area as seen in the works of later travelers, and provides a history of research. Chapter Two focuses on the natural landscape and how it has changed over time. In order to investigate the form of the ancient landscape, information from ancient toponyms, travel descriptions and maps as well as the results of modern geological investigations were used. Chapter Three presents the evidence of human intervention in the area and its urban development based on the data collected. The finds are presented by category and chronological period (Prehistoric, Geometric, Archaic, Classical, Hellenistic, Roman and Late Antique). An attempt is made to correlate the growth of the region with historical developments that look place in the large urban centers that surround it (Athens and Piraeus). In Chapter Four, individual topographic issues are investigated including the identification of the road network and the limits of the residential areas, the search for the location of important landmarks in the area (the Varathron, the Hippodrome, and the Phaleric wall), and the three ancient demes located there (Xypete, Phaleron and Keriadai). Chapter Five presents the people who lived in the region through the information we can derive from extant grave markers and ancient sources. Finally, Chapter Six presents the conclusions of the study. The results of each chapter are summarized and the overall view of the evolution of the region over time is presented.The work also comprises a list of places (Appendix I), tables with technical characteristics of the sections of the Long Walls, roads, and burial places by period (Appendix II), a prosopographical catalogue (Appendix III), 16 maps presenting the sites in the modern urban plan and nine topographical plans presenting the sites by chronological period.

Αντικείμενο της μελέτης αποτελεί η εξέλιξη του τοπίου της αττικής υπαίθρου που μεσολαβεί ανάμεσα στην Αθήνα και τον Πειραιά και το Φάληρο, μια έκταση που περιλαμβάνει τις σύγχρονες περιοχές των Πετραλώνων, του Ταύρου, του Αγ. Ι. Ρέντη, του Μοσχάτου, της Καλλιθέας, του Παλαιού και του Νέου Φαλήρου, με τη γραμμή του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου να τις διαπερνά κατά τρόπο αντίστοιχο με αυτόν των Μακρών Τειχών στην αρχαιότητα. Η έρευνα στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στα δημοσιευμένα αποτελέσματα των σωστικών ανασκαφών που έχουν διεξαχθεί στην περιοχή με παράλληλη παράθεση πληροφοριών τόσο από την αρχαία γραμματεία όσο και από περιηγητές των νεότερων χρόνων. Αποτέλεσμα ήταν η συλλογή δεδομένων από 311 θέσεις, 282 επακριβώς εντοπισμένες και 29 τοποθετημένες σε ευρύτερο χωρικό πλαίσιο, οι οποίες απέδωσαν πλήθος ευρημάτων με μια χρονολογική διασπορά από την Τελική Νεολιθική περίοδο μέχρι και τον 6ο αι. μ.Χ. Τα αρχαιολογικά αυτά δεδομένα διακρίθηκαν στις παρακάτω κατηγορίες: κατάλοιπα των Μακρών Τειχών, ιερά και δημόσια κτήρια, οικιστικές θέσεις, ταφικές θέσεις, εργαστηριακοί χώροι, οδοί, υδραυλικές κατασκευές και λοιπά ευρήματα όπου περιλαμβάνονται γλυπτά και μικροαντικείμενα που βρέθηκαν μεμονωμένα καθώς και οικοδομικά κατάλοιπα που δεν ήταν δυνατόν να ταυτιστούν περαιτέρω. Η εργασία διαρθρώνεται σε έξι κεφάλαια. Στο πρώτο παρατίθενται πληροφορίες σχετικά με την περιοχή, κάποια σχόλια για την μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, την εικόνα της περιοχής όπως διαφαίνεται στα έργα νεότερων περιηγητών, καθώς και τη μέχρι στιγμής σχετική ιστορία της έρευνας. Το δεύτερο πραγματεύεται το φυσικό τοπίο και πώς αυτό μεταβλήθηκε με το πέρασμα των αιώνων. Για τη διερεύνηση της μορφής του αρχαίου τοπίου αξιοποιήθηκαν πληροφορίες από αρχαία τοπωνύμια, περιηγητικές περιγραφές και χάρτες αλλά και τα πορίσματα σύγχρονων γεωλογικών ερευνών. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ανθρώπινη επέμβαση στην περιοχή και η πολεοδομική εξέλιξη όπως αυτή προκύπτει από τα συλλεχθέντα δεδομένα. Τα ευρήματα παρουσιάζονται ανά κατηγορία και ανά χρονολογική περίοδο (προϊστορική, γεωμετρική, αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική, ρωμαϊκή και ύστερη αρχαιότητα). Παράλληλα, επιχειρείται συσχετισμός της διαμόρφωσης της περιοχής με τις ιστορικές εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στα μεγάλα αστικά κέντρα που την περιβάλλουν, την Αθήνα και τον Πειραιά. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται διερεύνηση επιμέρους τοπογραφικών ζητημάτων, όπως η εξακρίβωση του οδικού δικτύου και των ορίων των οικιστικών περιοχών, η αναζήτηση της θέσης σημαντικών οροσήμων της περιοχής (Βάραθρο, Ιππόδρομος, Φαληρικό τείχος) καθώς και των τριών αρχαίων δήμων που τοποθετούνται εκεί, η Ξυπέτη, το Φάληρο και οι Κειριάδες. Το πέμπτο κεφάλαιο αποτελεί μια προσπάθεια παρουσίασης των ίδιων των ανθρώπων που έζησαν στην περιοχή μέσα από τις προσωπογραφικές πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε από τα επιτύμβια σήματα που έχουν ανευρεθεί και από την αρχαία γραμματεία. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο συνοψίζονται τα συμπεράσματα των επιμέρους κεφαλαίων και παρατίθεται η συνολική θεώρηση της εξέλιξης της περιοχής κατά το πέρασμα του χρόνου. Η εργασία συμπληρώνεται από κατάλογο θέσεων (Παράρτημα Ι), πίνακες με τεχνικά χαρακτηριστικά των σκελών των Μακρών Τειχών, των οδικών καταλοίπων και των ταφικών θέσεων ανά περίοδο (Παράρτημα ΙΙ), προσωπογραφικό κατάλογο (Παράρτημα ΙΙΙ), 16 χάρτες με τις θέσεις στον σύγχρονο πολεοδομικό ιστό και 9 τοπογραφικά σχέδια με τις θέσεις ανά χρονολογική περίοδο.