Πολιτισμική και θρησκευτική ετερότητα και σχολική θρησκευτική αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα: ορθόδοξη παιδαγωγική θεώρηση

Abstract

The time humanity is nowadays experiencing is characterized by rapid social, political, economic and cultural changes. The need for constant movement and communication with other people, in the context of a new European environment, has contributed to considering the twentieth and twenty-first centuries as the centuries of contradictions. On the one hand, technological progress and the development of sciences have brought a tremendous progress in all sides of life. On the other hand, social issues such as racism, xenophobia, alienationcontinue to challenge people. The Man, who stands in the core and is the generative cause of the social circle, faces every day a series of interrelated developments and problems, which take place, bothat the national and international level. One of these problems concerns the person's attitude towards the "other", the different. Another problem is the attitude towards immigrants and refugees and, generally, diversity, pluralism, social inequalities and social exclusion. The above advancesdirectly affect the changes in the structure and characteristics of the modern social context. The Man in the modern and post-modern Western societies is on the one hand unique and on the other, lonely. Unique and unrepeatable as a value, as emphasized by orthodox Christian anthropology, and lonely, as an ontological being, and, this because he broke the bonds that connected him with the social environment and with his fellow men, in particular. The world has rapidly turned into a global village with a global market, which fuels any tendency to abolish diversity by promoting a model of homogenization of diverse identities. This systematically promoted model was born and developed, according to its supporters, for the benefit of the much-desired world peace and fellowship of people. In the process, however, instead of benefiting humanity, it harmed it irreparably, as it brought discord instead of the promised peace. Western civilization, according to the Christian Orthodox point of view, has followed, in the recent years, adownward trajectory for human existence, which desires the autonomy of the iνdividual from God and his fellow men, having as a direct result the emergence and escalation of phenomena such as individualism, alienation of human relationships and the deification of materialism. This positioning of the modern man in Western societies, towards God and the Man, as a fellow human being, created multiple problems in the relationship between God and the Man and subsequently between the Man and his fellow men. The once traditional values, which functioned as a safety net against the trends of devaluing and despiritualizing human existence, are increasingly weakening and the dominant role, once again, is assumed by education and training. In addition to the problems that arise in human relations, due to the abuse of otherness, the change in the composition, both in society and the students in educational institutions in European countries and Greece, gave birth to a series of interrelated problems regarding the management of cultural and religious otherness. Taking all the above mentioned into consideration, one of the most important issues raised regarding otherness is the position of the "other" in modern education and training. The Christian Orthodox tradition, in this context, has widely highlighted and supported otherness.In the Orthodox tradition, the Man is perceived as a personand not as an individual and, together with society they are considered as an indivisible reality. Man, as God's creation and as His image, is the creator and at the same time the creation of society, in which he actively participates, using God's gift, self-determination. Pedagogy, according to the orthodox Christian approach, can contribute the most to the management of otherness, always and everywhere, respecting the uniqueness of the Man, since it can create a society of love, justice, freedom and equality between the people that constitute it. For this reason, the concepts used in the present study, such as "other", "different" and "foreigner", are intended to overemphasize exactly this, the uniqueness according to God, of human existence, which appears as any fellow human being. Therefore, Christian OrthodoxTheology and ChristianOrthodoxeducation have major responsibility which derives from the fact the they can be taught comprehensively and creatively in the current multicultural and multi-religious environment.Through the Orthodox education, a different way of life is proposed to young students, the participative, the empty and highly communal, according to the model of the loving society of our Saints, with a eucharistic and eschatological perspective. Orthodox education, guided by the truth about the religious and cultural "other", as taught by Jesus Christ, the Apostles, the Fathers and the Saints of the Church, can teach with absolute accuracy, the way the Man is supposed to behave towards his fellow man, under a different perspective and dynamic. The "other" student, for example in orthodox Christian education, is accepted, without depriving him of his personal freedom, since the word of the Gospel is governed by freedom and love.

Η εποχή που διανύει η ανθρωπότητα σήμερα, χαρακτηρίζεται από ραγδαίες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές αλλαγές. Η ανάγκη για συνεχή μετακίνηση και επικοινωνία με άλλους ανθρώπους, στο πλαίσιο ενός νέου ευρωπαϊκού περιβάλλοντος συνετέλεσε στο να θεωρείται ο εικοστός και ο εικοστός πρώτος αιώνας, ως οι αιώνες των αντιφάσεων. Από την μια πλευρά, η τεχνολογική πρόοδος και η εξέλιξη των επιστημών έχουν επιφέρει μια τεράστια πρόοδο σε όλους τους τομείς της ζωής. Από την άλλη πλευρά, θέματα κοινωνικής φύσεως συνεχίζουν να ταλανίζουν την ανθρωπότητα, όπως επί παραδείγματι, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η αποξένωση. Ο άνθρωπος, ο οποίος αποτελεί τον πυρήνα και την γενεσιουργό αιτία του κοινωνικού συνόλου βρίσκεται αντιμέτωπος καθημερινά με μία σειρά αλληλένδετων εξελίξεων και προβλημάτων, οι οποίες λαμβάνουν χώρα, αφενός, στο διεθνές περιβάλλον και, αφετέρου, στο εσωτερικό της κάθε χώρας. Ένα από αυτά τα προβλήματα αφορά στη στάση του ανθρώπου απέναντι στον «άλλον», στον διαφορετικό. Επίσης, ένα άλλο πρόβλημα είναι η συμπεριφορά απέναντι στους μετανάστες και στους πρόσφυγες και, γενικά στην διαφοροποίηση, στον πλουραλισμό, στις κοινωνικές ανισότητες και στον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι παραπάνω εξελίξεις έχουν ως άμεση συνέπεια τις αλλαγές στη δομή και στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του σύγχρονου κοινωνικού πλαισίου. Ο σύγχρονος άνθρωπος των μοντέρνων και μεταμοντέρνων δυτικών κοινωνιών είναι από τη μία πλευρά μοναδικός και από την άλλη μοναχικός. Μοναδικός και ανεπανάληπτος ως αξία, όπως τονίζει η ορθόδοξη χριστιανική ανθρωπολογία, και μοναχικός, ως οντολογική ύπαρξη, και, αυτό διότι διέρρηξε τους δεσμούς, που τον συνέδεαν με το κοινωνικό περιβάλλον και με τον συνάνθρωπό του, ειδικότερα. Ο κόσμος μετατράπηκε με ταχύτατους ρυθμούς σε ένα παγκόσμιο χωριό με μια παγκόσμια αγορά, η οποία πυροδοτεί τις όποιες τάσεις κατάργησης της διαφορετικότητας προωθώντας ένα μοντέλο ομογενοποίησης των ποικίλων ταυτοτήτων. Αυτό το συστηματικά προωθούμενο μοντέλο γεννήθηκε κι αναπτύχθηκε, σύμφωνα με τους υποστηρικτές του, επ’ ωφελεία της πολυπόθητης παγκόσμιας ειρήνης και συναδέλφωσης των λαών. Στην πορεία, όμως, αντί να ωφελήσει την ανθρωπότητα, την έβλαψε ανεπανόρθωτα, διότι έφερε την διχόνοια αντί της επαγγελλόμενης ειρήνης. Ο πολιτισμός της Δύσης, σύμφωνα με την ορθόδοξη χριστιανική θεώρηση, ακολούθησε τα τελευταία χρόνια μια πορεία φθίνουσα για την ανθρώπινη ύπαρξη, η οποία επιθυμεί την αυτονόμηση του ανθρώπου από τον Θεό και τον συνάνθρωπο, έχοντας ως άμεσο αποτέλεσμα την εμφάνιση και έξαρση φαινομένων όπως αυτό του ατομικισμού, της αλλοτρίωσης των ανθρωπίνων σχέσεων και της αποθέωσης του υλισμού. Αυτή η τοποθέτηση του μοντέρνου ανθρώπου των δυτικών κοινωνιών, απέναντι στον Θεό και τον άνθρωπο, ως συνάνθρωπο, δημιούργησε πολλαπλά προβλήματα στη σχέση Θεού - ανθρώπου κι ακολούθως του ανθρώπου με τον συνάνθρωπο. Οι πάλαι ποτέ παραδοσιακές αξίες, που λειτουργούσαν ως ασφαλιστική δικλείδα στις τάσεις απαξίωσης, αποπνευματικοποίησης της ανθρώπινης ύπαρξης ολοένα και περισσότερο ατονούν και τον κυρίαρχο ρόλο, για ακόμα μια φορά, αναλαμβάνει η αγωγή και η εκπαίδευση. Πέραν των προβλημάτων που προκύπτουν στις ανθρώπινες σχέσεις, λόγω της παράχρησης της ετερότητας, η αλλαγή της σύνθεσης, τόσο της κοινωνίας, όσο και του μαθητικού κοινού στα σχολικά ιδρύματα των ευρωπαϊκών χωρών και της Ελλάδας, γέννησαν μια σειρά αλληλένδετων προβλημάτων σχετικά με τη διαχείριση της πολιτισμικής και θρησκευτικής ετερότητας. Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα που εγείρονται, σχετικά με την ετερότητα είναι η θέση του «άλλου» στη σύγχρονη αγωγή και εκπαίδευση. Η ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, σε όλο αυτό το πλαίσιο, ανέδειξε και στήριξε την ετερότητα σε όλο της το εύρος. Ο άνθρωπος στην ορθόδοξη παράδοση εκλαμβάνεται ως πρόσωπο και όχι ως άτομο και μαζί με τη κοινωνία θεωρούνται ως μια αδιαίρετη πραγματικότητα. Ο άνθρωπος, ως δημιούργημα του Θεού και ως εικόνα Του, αποτελεί τον δημιουργό και συνάμα το δημιούργημα της κοινωνίας, στην οποία μετέχει ενεργά, χρησιμοποιώντας το δώρο του Θεού, το αυτεξούσιο. Η Παιδαγωγική, σύμφωνα με την ορθόδοξη χριστιανική προσέγγιση, μπορεί να συμβάλλει τα μέγιστα στην διαχείριση της ετερότητας, σεβόμενη πάντα και παντού τη μοναδικότητα του προσώπου, αφού μπορεί να δημιουργήσει μια κοινωνία αγάπης, δικαιοσύνης, ελευθερίας και ισότητας μεταξύ των προσώπων, που την απαρτίζουν. Για αυτό τον λόγο, οι έννοιες που χρησιμοποιούνται και στην παρούσα μελέτη, όπως, «άλλος», «διαφορετικός» και «ξένος», σκοπό έχουν να υπερτονίσουν ακριβώς αυτήν, τη κατά Θεόν μοναδικότητα, της ανθρώπινης ύπαρξης, που εμφανίζεται ως ο οποιοσδήποτε συνάνθρωπος. Η ευθύνη της ορθόδοξης χριστιανικής Θεολογίας και της ορθόδοξης χριστιανικής αγωγής είναι μεγάλη και αυτό διότι δύναται να διαλεχθούν με πληρότητα και δημιουργικά με το σύγχρονο πολυπολιτισμικό και πολυθρησκευτικό περιβάλλον. Μέσα από την ορθόδοξη αγωγή προτείνεται στους νέους μαθητές ένας διαφορετικός τρόπος βίου, ο μετοχικός, ο κενωτικός και άκρως κοινοτικός, σύμφωνα με το πρότυπο της αγαπητικής κοινωνίας των Αγίων μας, με ευχαριστιακή και εσχατολογική προοπτική. Η ορθόδοξη αγωγή, με γνώμονα την αλήθεια για τον θρησκευτικά και πολιτισμικά «άλλον», όπως τη δίδαξε ο Ιησούς Χριστός, οι Απόστολοι, οι Πατέρες και οι Άγιοι της Εκκλησίας, δύναται να διδάξει με απόλυτη ευστοχία, τον τρόπο συμπεριφοράς του ανθρώπου προς τον συνάνθρωπο, κάτω από μια διαφορετική προοπτική και δυναμική. Ο «άλλος» μαθητής, για παράδειγμα στην ορθόδοξη χριστιανική αγωγή, γίνεται αποδεκτός, χωρίς να στερείται την προσωπική του ελευθερία, αφού ο λόγος του Ευαγγελίου διέπεται από ελευθερία και αγάπη.