Neoplatonic love: the metaphysics of eros in Plotinus, Proclus and the pseudo-Dionysius

Abstract

This thesis examines the notion of Love (Eros) in key texts of the Neoplatonic philosophers Plotinus (204/5–270 C.E.), Proclus (c.412–485 C.E.) and Pseudo-Dionysius the Areopagite (late 5 th -early 6 th cent.). In the first chapter I discuss Plotinus’ treatise devoted to Love (Enneads,III.5) and I attempt to show the ontological importance of Eros within the Plotinian system. For Plotinus for an entity (say Soul) to be/exist is to be erotic, i.e. be directed to the intelligible realm. Hence, one of the conclusions is that Love implies deficiency, and, thus, it takes place in a vertical scheme, where an inferior entity has eros for its higher progenitor. If this is so, then Proclus apparently diverges greatly from Plotinus, because in his Commentary on the First Alcibiades Proclus clearly states that inferior entities have reversive (/upwards) eros for their superiors, whereas the latter have providential (/downwards) eros for their inferiors. Thus, the project of my second chapter is to analyze Proclus’ position and show that in fact he does not diverge much from Plotinus; the former only explicates something that is already implicit in the latter. The first part of my discussion emphasizes the ethical aspect, whereas the second deals with the metaphysical aspect. Finally, in the third chapter I examine pseudo-Dionysius’ treatment of God as Eros in his work On the Divine Names. One motivation was the verdict of a number of old scholars that the Areopagite is a plagiarizer of Proclus. Still, the examination of Eros is a characteristic case, where one can ascertain Dionysius’ similarities and divergences from Proclus. Supported by recent literature, we can suggest that Dionysius uses more of a Proclean language (cf. providential and reversive eros), rather than Proclean positions, owing to ontological presuppositions that differentiate the Neoplatonic philosopher from the Church Father. Proclus forms the bridge between pagan Neoplatonism (Plotinus) and Christian philosophy (pseudo-Dionysius).

Η παρούσα διατριβή εξετάζει την έννοια του έρωτος σε κείμενα των Νεοπλατωνικών φιλοσόφων Πλωτίνου (204/5–270 μ.Χ.), Πρόκλου (περ.412–485 μ.Χ.) και του συγγραφέα των Αρεοπαγιτικών (ύεστερος 5ος - πρώιμος 6ος αι.). Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύω την πραγματεία που ο Πλωτίνος αφιερώνει στον έρωτα (Ενν., ΙΙΙ.5) και επιχειρώ να αναδείξω την οντολογική σημασία του έρωτα στο πλωτινικό σύστημα. Κατά τον Πλωτίνο μια οντότητα (π.χ. η Ψυχή) είναι/υπάρχει στο μέτρο που είναι ερωτική, δηλ. κατά τον προσανατολισμό της προς το νοητό σύμπαν. Επομένως, ένα από τα συμπεράσματά μου είναι ότι ο Έρως συνεπάγεται ένδεια, και, συνεπώς, λαμβάνει χώρα σε ένα κάθετα σχήμα, όπου μια κατώτερη οντότητα χαρακτηρίζεται από έρωτα για τον ανώτερό της προπάτορα. Σε αυτήν την περίπτωση ο Πρόκλος φαίνεται να αφίσταται αρκετά από τον Πλωτίνο, καθώς στα Σχόλια στον Πρώτο Αλκιβιάδη ο Πρόκλος αναφέρει ξεκάθαρα ότι οι κατώτερες οντότητες έχωουν επιστρεπτικό (ανοδικό) έρωτα για τις ανώτερες, ενώ οι δεύτερες χαρακτηρίζονται από προνοητικό (καθοδικό) έρωτα για τις κατώτερες. Επομένως, το διακύβευμα του δεύτερου κεφαλαίου αφορά στην ανάλυση της πρόκλειας τοποθέτησης, προκειμένου να καταδείξω ότι στην ουσία ο Πρόκλος δεν αφίσταται μακράν του Πλωτίνου: ο πρώτος αναπτύσσει στοιχεία που υφίστανται, έστω και υπαινικτικά, στον δεύτερο. Το πρώτο μέρος της συζήτησής μου υπογραμμίζει την ηθική πτυχή του θέματος, ενώ στο δεύτερο ασχολούμαι με τη μεταφυσική πλευρά. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο προσεγγίζω την παρουσίαση του (ψ.)-Διονυσίου για τον Θεό ως Έρωτα στο έργο του Περί θείων ονομάτων. Ένα από τα κίνιτρά μου ήταν το ατυχές συμπέρασμα αρκετών παλαιότερων και ενίων πρόσφατων και συγχρόνων μελετητών σχετικά με τον Αρεοπαγίτη ως αντιγραφέα του Πρόκλου (στα όρια της λογοκλοπής). Η εξέταση του Έρωτα αποτελεί μια χαρακτηριστική περίπτωση, όπου κανείς μπορεί να ψηλαφίσει τόσο της ομοιότητες, όσο και της διαφοροποιήσεις του Αρεοπαγίτη από τον Πρόκλο. Με τη αρωγή πιο πρόσφατης βιβλιογραφίας, μπορούμε με ασφάλεια να προτείνουμε ότι ο Διονύσιος χρησιμοποιεί περισσότερο πρόκλεια γλώσσα και σχήματα (π.χ. προνοητικός και επιστρεπτικός έρως), παρά πρόκλειες οντολογικές αρχές, πράγμα που σχετίζεται με τις οντολογικές προϋποθέσεις που διαφοροποιούν τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο από τον εκκλησιαστικό πατέρα. Στη διαδρομή αυτή, πάντως, ο Πρόκλος αποτελεί μια γέφυρα μεταξύ παγανιστικού νεοπλατωνισμού (Πλωτίνου) και χριστιανικής φιλοσοφίας (Αρεοπαγίτης).