Η προσέγγιση των Εθνικών κατά τον Άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο

Abstract

The question of the encounter between people and peoples of differing cultural identities, in which religious identity plays an important part, is among the most pressing issues preoccupying modern society across the world. Studying the work of the great church Father John Chrysostom, a theologian on the frontier in a time of transition, one can draw many lessons to enrich one's experience, with an eye also to questions of contemporary praxis. The present study examines the work of St John Chrysostom, vast in its size, breadth and importance, from a perspective that combines patristics, history and the specifically missiological angle, from which it has not been adequately studied hitherto. It is this major omission that our study attempts to make good, with the questions that guide our research focussing particularly on this Father's missionary method. To date, even studies concerned with people of other faiths and their possibility of salvation have been purely hermeneutical or systematic in character. Similarly, studies on the apostolic character of Chrysostom’s work –to mention related questions– have been hermeneutical or ecclesiological in content. Here the objective is something new, inasmuch as we are looking at the theory of apostolic practice, a perspective which also allows us to refute one-sided conclusions from other studies in connection with issues of contact with people of other faiths, especially pagans, and the meaning of apostolicity. The particular focus on the issue of contact with pagans links missiology with dialogue and the cultivation of friendly relationships, examines mission as an aspect and a natural expression of life, and of course takes account of recent developments in the field of missiology internationally, on the ecumenical level and more specifically within Ortho-doxy.Introduction:1.We define the purpose of the study, and examine why Chrysostom's time, and indeed this Father himself, are of particular interest. We note the difficulties for research, both technical and substantive, presented by the vast and very varied work of Chrysostom, the primary sources and the corresponding bibliography.2.We specify our field of research more precisely, and make a preliminary attempt to chart the terminology used by Chrysostom himself to describe the many different levels of relationships between Christians and pagans. Similarly, we have studied and assessed in minute detail terms used by Chrysostom in reference to the pagans, such as 'echthros' (enemy), 'enantios' (opposing, hostile) and 'exothen' (from outside). We have also studied terms used by Chrysostom in connection with the teaching process and assessed them in minute detail, selecting from a broad range of vocabulary his use of the verbs 'didaskein' (‘teach’) and 'phrontizein' (‘care for’).3.This research belongs within the whole problematique of the discipline of Missiology, as it is developing today a) on the international and ecumenical level and b) on the Orthodox level. In this context, we give a quick outline of the guiding theological principles which are to a great degree also the initial questions for our research.4.We give a detailed and critical description of the history of research specifically on St John Chrysostom, and briefly define where the originality of the present study lies.Chapter 1: ‘Prayer: The Fundamental Step for Contact’1.We emphasise that the fundamental first step in the task of (missionary) contact with pagans, which according to Chrysostom is a task for the entire Church and all the people, is prayer for the pagans.2.We register the liturgical dimension of mission in Orthodox theology.3.We examine pathological behaviours among Chrysostom’s flock (curses) against pagans and in general those reckoned by his flock as enemies, behaviour that he castigates and opposes.4.We examine the correction of errors among Chrysostom’s flock connected principally with prejudices about purity and impurity, or self-seeking and proprietary views of God, or inadequate faith and ignorance, all of which led to misgivings about praying for pagans.5.We examine Chrysostom’s argumentation in favour of active prayer for pagans a) for the spiritual benefit of the believer himself, b) because it contributes to creating bonds of love and is respected by the pagans, and c) because it is grounded in the tradition of the Church.6.We give an extensive survey of the church tradition prior to Chrysostom and the way this is dealt with by Chrysostom, who has no doubt that prayer for pagans is traditional. (At the same time, we discuss views in the secondary literature that point out the paucity of relevant evidence in the tradition).7.Finally, it is pointed out that prayer is the minimum and the ultimate in a process of making contact, the first fruits and the spiritual consummation of contact with pagans, without however providing an alibi so as to avoid other forms of action and praxis.Chapter 2: ‘Example: The Greater Argument’1.We stress that a step equally as important as prayer is teaching by example, and by extension the moral aspect of mission.2.The theoretical basis for this priority is the necessary unity between theory and practice; we offer a selection of Chrysostom’s views on this subject. 3.We explore the content of ‘example’, which is basically to be identified with Chrysostom's general ethical teaching and is chiefly social in character. The social virtues are the most important according to Chrysostom, with that of love being chief among them.4.We examine the effectiveness of example in approaching pagans, and even for attracting them to the faith, both historically and sociologically.5.We explore the instances where Chrysostom points out that correspondingly, the bad example set by Christians serves to put people off, and impedes pagans from coming to knowledge of the truth.6.We examine Chrysostom's references to the missionary effectiveness of example in the apostolic age.7.We examine Chrysostom's references to the efficacity of the example of the martyrs, most pointedly the martyr Babylas and the conflict over his relics and their presence in Daphne, a suburb of Antioch, in the time of Julian the Apostate and subsequently. We look at this on the basis of the evidence provided by Chrysostom as well as from a historical viewpoint.8.We look at cases where lay missionaries show eagerness and make plenty of noise with their words, but their deeds are not consistent with what they say. Here Chrysostom castigates such abuses and kills two birds with one stone, both bringing negligent Christians to their senses and at the same time showing the way to a more positive approach to pagans. 9.It becomes clear, in consequence, how missionary and pastoral thinking are united in Chrysostom.10.We collect a large number of exhortations from Chrysostom to his flock to approach pagans with love, teaching by example. We group together and classify the arguments used in such exhortations: appeal to emotion / sense of honour, reminders of the judgement to come, promoting the positive aspects of such an attitude etc. 11. We note his use of the positive example set by Christians as an argument directed to the pagans. Chapter 3: ‘The Household: A Place of Closeness and Responsibility’We show how care for members of the household is the bedrock, the household being the preferential locus of contact and familiarity. We give evidence for the inter-religious and missionary character of this contact and familiarity, by examining in broad historical terms the extent, breadth and diversity of the phenomenon of mixed families in Chrysostom's time. 1.By research into the composite historical context, we demonstrate how very widespread the phenomenon of mixed families was; this should be taken into account in any study of family relationships, in any study of pastoral theology or educational theory. It was exceedingly common for households to be religiously mixed.I.We examine in more detail the cases of parents of a different religion from their children; II.Siblings of different religions; III.Couples of different religions (a question to which we return more specifically in Chapter 6);IV. Cases of Christian masters owning pagan slaves, and vice versa.2.We explore the question of missionary responsibility towards ‘the ruled’, primarily that of the husband, and secondarily that of the wife principally towards her slaves and children. 3.By way of example, we examine specifically the issue of oaths, which according to Chrysostom is a pagan survival in Christianity and needs to be rooted out.4.We explore the question of the education of children, also from the perspective of the possibilities for forming a Christian consciousness in a pagan environment.5.Similarly, we explore the question of the spiritual guidance of (not necessarily Christian) slaves.6.We also explore the missionary responsibility of the ruled towards their equals and towards those who rule over them: I.of children towards their parents and their peers. II.of slaves towards their fellow-slaves, towards children –chiefly in the case of slaves who work as pedagogues– and finally towards their masters. We further explore the question of the manner and desired way in which this responsibility should unfold in relation to sociological realities, according to Chrysostom.7.In this context, we carefully examine the position of women inside and outside the home environment, and demonstrate how Chrysostom overturns many social stereotypes for the sake of proclaiming the faith. 8.We collect the information provided by Chrysostom about women apostles in the early Christian period, showing how they are evaluated and held up as models to be imitated by the women of his own day.9.We explore the question of the manner and way in which women should teach. 10. We describe how Chrysostom deals with the Pauline prohibition against women speaking, with an interpretation that is expansive if not positively subversive.11. We mention Chrysostom’s women fellow-workers in his missionary work.Chapter 4: ‘Relations between Christians and Pagans as Neighbourliness, Co-operation, Friendship’1.We explore whether Chrysostom encourages associating with pagans.2.We note the theoretical basis in Chrysostom’s work for differing approaches to an ideology or faith itself, and to the human person who holds that ideology or faith. We highlight the highly significant sociological and theological ramifications of this distinction.3.We examine first of all Chrysostom’s exhortations and instructions for avoiding any sort of hostility towards pagans. 4.We examine his positive references to con-existence with pagans in various environments, as well as the sorts of behaviour that will contribute to forming such relationships. 5.We note that both reasons of theological consistency, given that Chrysostom is a stranger to any ideas of ‘purity’ and any sort of elitist attitude, and reasons of practical missionary expediency call for the creation of amicable relations with the pagans.6.We highlight Chrysostom’s fundamental, and optimistic, view that an intermingling of the wicked and the good, of Christians and pagans, can be principally to the benefit of both parties.7.We analyse Chrysostom’s inclination actively to pursue and cultivate relations of mutual friendship with pagans. 8.We register his much greater wariness – to the point of of outright prohibition – concerning contact with heretics or Jews.9.We try to find the reasons for this difference in attitude in the particular circumstances. In this context, we offer some degree of correction to the misunderstanding of Chrysostom’s attitude to the Jews on the part of some scholars, a misunderstanding that arises in the absence of adequate investigation of the composite historical context. Here the missiological hermeneutic, an understanding of the circumstances and an investigation of the issue in conjunction with Chrysostom’s overall spirit may be able to reverse and remedy some errors in interpretation.Chapter 5: ‘Reservations and Limits to Contact’1.We investigate whether Chrysostom sets limits to association with pagans, and indeed he does.2.We highlight the need to protect Christians if they are immature (asthenesteroi, i.e. ‘somewhat weak’) in faith, and outline the way in which Chrysostom understands immaturity. 3.We note and document the fact that Chrysostom certainly does not idealise Christian teachers, but calls them at the same time to mature and become stronger in their faith, in parallel with their teaching of the pagans. Chrysostom’s mission is principally a work of the people through inter-personal relations. The exceptions that we note prove the rule.4.We examine Chrysostom’s views on the most ideal field for contact, and collect examples of his position on not participating in pagan festivals, and on avoiding luxury and an environment of self-indulgence in general, prostitution, spectacles and other social events alien to the Christian ethos.5.Among these restrictions, a prominent place is occupied by the prohibition on going to pagan or Jewish doctors, which we explain in some detail.6.Comparable to this is the issue of magic, to which Chrysostom is sharply opposed. His views on the subject are briefly described. 7.Finally, we note the differences in approach according to what religion the interlocutor belongs to, and look more closely at Chrysostom’s in principle very guarded attitude towards Jews and heretics.Chapter 6 (final chapter): ‘The Case of Mixed Marriages’1.We examine Chrysostom's attitude in this specific narrow context of the marital relationship.2.To begin with, we go over the entire earlier tradition of the Church, where we note a variety of practices as well as some differentiation between West and East.3.We look in more detail at the extent of the phenomenon as well as the problems arising out of mixed marriages, and the way they are dealt with by the practice of the Church.4.We find that Chrysostom goes beyond the earlier tradition in terms of optimism.5.We examine his stance on the subject of impurity, and note his total opposition to views of this sort which were frightening his flock.6.We record his dynamic approach in holding that the Christian member of the couple saves the pagan one (potentially, of course).7.We record and assess his reservations, especially in the context of interpreting positions expressed by St Paul.8.We find that Chrysostom never paints in black colours the problems arising in such marriages, whereas he does scrutinise in general all the other problems of marriage. 9.We note his judgement, in connection with the Old Testament prohibition of mixed marriages, that the Christians of his day are ‘more mature’. 10.While we offer a general assessment of the silence of the sources regarding this issue in Chrysostom, his tacit acceptance of mixed marriages is presumed because: I.Such marriages were still taking place in his time, since the marriage was arranged by the father who was often a pagan; II.If he had indeed wanted to castigate them, he would not have had any hesitation in so doing, and there would undoubtedly be evidence of this;III.His optimistic Christian anthropology and fervent faith led him to put the best face on things;IV.His willingness to make contact with the pagans and desire for their salvation was the top priority in his thinking. There follow the Conclusions of our dissertation, where we stress the unity and theological symmetry in Chrysostom's work, the totality of which is didactic in character and flows into thinking and speaking about what should be done in practice, into instruction for living out the truth and imitating Christ in human lives. The truth of theology, Chrysostom emphasises, saves man when he himself lives it. But, as the plan of the divine Economy makes clear, God is not the Father only of those who acknowledge Him but of all human beings. That is why the Lord desires the salvation of all and their participation in the life of His Resurrection. The faithful ought to follow the Lord in all aspects of His life, in ascetic ethos, in practical love for mankind, in readiness to accept the cross and especially in apostolicity and preaching. All believers thus become apostles and fellow-workers in God's plan for the salvation of all nations and all people. This disposition towards salvation does not, however, mean that he is inclined to impose it on people, because human free will is paramount. The missionary method of the Christians is thus essentially to be identified not with the stratagems of communications and advertising, but with the creation of relationships of mutuality and love for the pagans. Pagans must not be in any way forced to convert, but should have an opportunity to get to know the faith in an appropriate way. Relations with pagans do not operate in a grey area of compromise on matter of faith, because love is the supreme existential truth and realisation of the human being. Love, the very nature of Christian faith, is cultivated always, even in marital relations between people of different faiths, and is consolidated through prayer and an exemplary life in general. It radiates and persuades better than any argument. The precautions that Chrysostom takes to protect Christians are necessary, but his general attitude is an optimistic one. Every believer is called to the apostolic task through contact with pagans, as an imitator of the apostles and of Christ, in the spirit of love. An enclosed community is no part of Chrysostom's intentions. On the contrary, sharing spiritual goods makes a person richer, and apostolicity is the very breath of the Church.

Το ζήτημα της συνάντησης μεταξύ ανθρώπων και λαών διαφορετικών πολιτιστικών ταυτοτήτων, ζήτημα στο οποίο και η θρησκευτική ταυτότητα παίζει σημαντικό ρόλο, είναι από τα πιο επιτακτικά θέματα που απασχολούν τη σύγχρονη κοινωνία διεθνώς. Σκύβοντας στο έργο του μεγάλου πατέρα της Εκκλησίας Ιωάννη Χρυσοστόμου, ενός θεολόγου μεθόριου σε μια εποχή μεταιχμιακή, αντλεί κανείς πολλά διδάγματα και εμπλουτίζει την εμπειρία του, με το νου και στα ερωτήματα της σύγχρονης πράξης. Η παρούσα έρευνα εξετάζει το τεράστιο σε έκταση, εύρος και σημασία έργο του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου από μια σκοπιά που συνδυάζει την πατρολογική, την ιστορική και την ειδικότερη ιεραποστολική σκοπιά, υπό την οποία δεν είναι επαρκώς μελετημένο. Αυτό το μείζον έλλειμμα έρχεται να καλύψει, με καθοδηγητικά ερευνητικά ερωτήματα που επικεντρώνονται ειδικότερα σε ζητήματα ιεραποστολικής μεθοδολογίας του ιερού πατρός. Μέχρι σήμερα, ακόμα και μελέτες σχετικές με τους αλλοδόξους και τη σωτηριολογική τους δυνατότητα, έχουν καθαρά ερμηνευτικό ή συστηματικό χαρακτήρα. Παρόμοια, μελέτες για την αποστολικότητα στο έργο του Χρυσοστόμου –για να αναφερθώ σε συναφή ερωτήματα–, έχουν ερμηνευτικό ή εκκλησιολογικό περιεχόμενο. Εδώ το ζητούμενο είναι καινούργιο, καθώς το βλέμμα μας στρέφεται στη θεωρία της ιεραποστολικής πράξης, σκοπιά που επιτρέπει και την ανασκευή μονομερών συμπερασμάτων άλλων ερευνών σε σχέση με ζητήματα προσέγγισης των αλλοδόξων και ιδίως των εθνικών αλλά και της έννοιας της αποστολικότητας. Η ειδικότερη επικέντρωση στο ζήτημα της προσέγγισης των εθνικών συνδέει την ιεραποστολική με τον διάλογο και την καλλιέργεια σχέσεων φιλίας, εξετάζει την ιεραποστολή ως πτυχή και αβίαστη έκφραση της ζωής και ασφαλώς λαμβάνει υπόψιν της τις νεότερες εξελίξεις στον τομέα της Ιεραποστολικής διεθνώς και σε οικουμενικό επίπεδο αλλά και ειδικότερα στον ορθόδοξο χώρο. Ειδικότερα στην Εισαγωγή:1.Προσδιορίζεται ο σκοπός της έρευνας, ενώ εξετάζεται το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της εποχής του Χρυσοστόμου, όσο και του ίδιου του ιερού πατρός. Επισημαίνονται οι ερευνητικές δυσκολίες, τεχνικές και ουσιαστικές, που ανακύπτουν από το ογκωδέστατο και πολυποίκιλο έργο του Χρυσοστόμου, την πρωτεύουσα πηγή, και την αντίστοιχη βιβλιογραφία.2.Ορίζεται ακριβέστερα το πεδίο της έρευνας και χαρτογραφείται εισαγωγικά η ορολογία που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο Χρυσόστομος προκειμένου να περιγράψει τις πολυεπίπεδες σχέσεις χριστιανών με τους εθνικούς. Συναφώς μελετήσαμε και καταμετρήσαμε εξονυχιστικά όρους που χρησιμοποιεί ο Χρυσόστομος, όπως «εχθρός», «εναντίος», «έξωθεν», αναφορικά προς τους εθνικούς. Μελετήσαμε επίσης όρους που μεταχειρίζεται ο Χρυσόστομος σχετικά με τη διδακτική διαδικασία και καταμετρήσαμε εξονυχιστικά, επιλέγοντας από ένα μεγάλο λεξιλογικό εύρος, τη χρήση των ρημάτων «διδάσκειν» και «φροντίζειν».3.Η έρευνα εντάσσεται στη σύνολη προβληματική της Ιεραποστολικής Επιστήμης, όπως αυτή εξελίσσεται σήμερα α)σε διεθνές και οικουμενικό επίπεδο, αλλά και β) σε ορθόδοξο επίπεδο. Στο πλαίσιο αυτό σκιαγραφούνται εν τάχει οι οδηγητικές θεολογικές αρχές, οι οποίες συνιστούν σε μεγάλο βαθμό και τα αρχικά ερευνητικά ερωτήματα.4.Περιγράφεται αναλυτικά και κριτικά η Ιστορία της Έρευνας ειδικότερα στον άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο και εν συντομία προσδιορίζεται η παρούσα μελέτη ως προς τα στοιχεία της πρωτοτυπίας της.Στο Πρώτο Κεφάλαιο, με τίτλο: «Προσευχή: Το Θεμελιώδες Βήμα Προσέγγισης»1.Τονίζεται ότι το θεμελιώδες πρώτο βήμα στο έργο της (ιεραποστολικής) προσέγγισης των εθνικών, που συνιστά κατά τον Χρυσόστομο έργο της σύνολης Εκκλησί-ας και όλου του λαού, είναι η προσευχή για τους εθνικούς.2.Καταγράφεται η λειτουργική διάσταση της ιεραποστολής στην ορθόδοξη θεολογία.3.Εξετάζονται παθολογικές συμπεριφορές του ποιμνίου του Χρυσοστόμου (κατευχές, δηλαδή κατάρες) σε βάρος των εθνικών και γενικότερα των λογιζομένων υπό του ποιμνίου ως εχθρών, που στηλιτεύει και καταπολεμά ο Χρυσόστομος.4.Εξετάζεται η διόρθωση παρανοήσεων του ποιμνίου του Χρυσοστόμου που σχετίζονταν κυρίως με προκαταλήψεις περί καθαρού και ακαθάρτου, ή ιδιοτελείς και ιδιοκτησιακές περί Θεού θεωρήσεις, ή ανεπαρκής πίστη και άγνοια, οι οποίες και γεννούσαν επιφυλάξεις για το ζήτημα της προσευχής υπέρ των εθνικών.5.Εξετάζεται η επιχειρηματολογία του Χρυσοστόμου υπέρ της ενεργητικής προσευ-χής υπέρ των εθνικών α) για λόγους πνευματικής ωφέλειας του ίδιου του πιστού, β) διότι συμβάλλει στη δημιουργία δεσμών αγάπης και εκτιμάται από τους εθνι-κούς και γ) διότι στηρίζεται στην παράδοση της Εκκλησίας.6.Εκτεταμένη έρευνα γίνεται στην προγενέστερη του Χρυσοστόμου εκκλησιαστική παράδοση καθώς και στην αντιμετώπισή της από τον Χρυσόστομο, ο οποίος δεν διατηρεί καμιάν αμφιβολία για την παραδοσιακότητα της υπέρ των εθνικών προσευχής. (Συνάμα συζητιούνται και βιβλιογραφικές απόψεις που επισημαίνουν την πενιχρότητα των σχετικών μαρτυριών στην παράδοση).7.Επισημαίνεται, τέλος, ότι η προσευχή είναι το ελάχιστο και το έσχατο μιας διαδι-κασίας προσέγγισης, η απαρχή και η πνευματική ολοκλήρωση της προσέγγισης των εθνικών, χωρίς όμως να συνιστά άλλοθι για την αποφυγή άλλων τρόπων δράσης και πράξης.Στο Δεύτερο Κεφάλαιο, με τίτλο: «Παράδειγμα: Το Μείζον Επιχείρημα»1.Τονίζεται ότι εξίσου σημαντικό βήμα με την προσευχή είναι η διά του παραδείγματος διδασκαλία, και κατ’ επέκταση η ηθική διάσταση της ιεραποστολής.2.Θεωρητική βάση αυτής της προτεραιότητας είναι η δέουσα ενότητα θεωρίας και πράξης και σταχυολογούνται σχετικές απόψεις του Χρυσοστόμου.3.Εξετάζεται το περιεχόμενο του παραδείγματος, που κατά βάση ταυτίζεται με την εν γένει ηθική διδασκαλία του Χρυσοστόμου και έχει κατεξοχήν κοινωνικά χαρα-κτηριστικά. Οι κοινωνικές αρετές είναι οι σημαντικότερες κατά τον Χρυσόστομο, με κορυφαία αυτή της αγάπης.4.Εξετάζεται η αποτελεσματικότητα του παραδείγματος για την προσέγγιση των εθνικών, ακόμα και για την έλξη τους στην πίστη, τόσο ιστορικά όσο και κοινωνιολογικά.5.Εξετάζονται οι επισημάνσεις του Χρυσοστόμου ότι αντίστοιχα και το κακό παράδειγμα των χριστιανών λειτουργεί αποκρουστικά και εμποδίζει τους εθνικούς από τη γνώση της αλήθειας.6.Εξετάζονται οι αναφορές του Χρυσοστόμου στην ιεραποστολική αποτελεσματικότητα του παραδείγματος κατά την αποστολική περίοδο.7.Εξετάζονται οι αναφορές του Χρυσοστόμου στην αποτελεσματικότητα του παραδείγματος των μαρτύρων, με ιδιαίτερη αιχμή τον μάρτυρα Βαβύλα και την αντιπαράθεση γύρω από το λείψανο και την παρουσία του στο προάστιο της Αντιόχειας Δάφνη, επί Ιουλιανού και αργότερα. Η εξέταση γίνεται με βάση τις μαρτυρίες του Χρυσοστόμου, αλλά και από ιστορική σκοπιά.8.Εξετάζονται οι περιπτώσεις κατά τις οποίες λαϊκοί ιεραπόστολοι δείχνουν σπουδή και κομπάζουν στα λόγια, χωρίς όμως να συνάδουν τα έργα τους. Εδώ ο Χρυσόστομος στηλιτεύει τέτοιες καταχρήσεις και επιτυγχάνει το συναμφότερο: και να συνετίζει τους αμελείς χριστιανούς και συνάμα να δείχνει το δρόμο μιας θετικότερης προσέγγισης προς τους εθνικούς.9.Αναδεικνύεται κατά συνέπεια η ενότητα ιεραποστολικής και ποιμαντικής σκέψης στον ιερό Χρυσόστομο.10.Συλλέγονται πάρα πολλές προτροπές του Χρυσοστόμου προς το ποίμνιο να προσεγγίζει τους εθνικούς με αγάπη, διδάσκοντας διά του παραδείγματος. Ομαδοποιούνται και ταξινομούνται τα σχετικά προτρεπτικά του επιχειρήματα: επίκληση στο συναίσθημα/φιλότιμο, υπενθύμιση μέλλουσας κρίσεως, ανάδειξη των θετικών όψεων μιας τέτοιας στάσης κλπ.11.Επισημαίνεται η χρήση του θετικού παραδείγματος των χριστιανών ως επιχειρήματος προς τους εθνικούς.Στο Τρίτο Κεφάλαιο, με τίτλο: «Ο Οίκος: Χώρος Εγγύτητας και Ευθύνης»1.Αναδεικνύεται η θεμελιακότητα της φροντίδας για τα μέλη του οίκου, ο οποίος είναι προνομιακός χώρος προσέγγισης και οικειότητας.2.Στοιχειοθετείται ο διαθρησκειακός και ιεραποστολικός χαρακτήρας αυτής της προσέγγισης και οικειότητας, καθόσον εξετάζεται ευρέως ιστορικά η έκταση, το εύρος και η ποικιλία του φαινομένου των μεικτών οικογενειών την εποχή του Χρυσοστόμου.3.Με την έρευνα γύρω από το ιστορικό συγκείμενο, καταδεικνύεται η ευρύτατη διάδοση του φαινομένου των μεικτών οικογενειών, που θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν σε κάθε μελέτη οικογενειακών σχέσεων, σε κάθε μελέτη ποιμαντικής ή διδακτικής. Συχνότατα οι οίκοι ήταν μεικτοί θρησκειακά.I.Εξετάζονται αναλυτικότερα οι περιπτώσεις γονέων με διαφορετικό θρήσκευμα από τα παιδιά τους,II.Ετερόθρησκων αδελφώνIII.Ετερόθρησκων ζευγαριών (ζήτημα στο οποίο επανερχόμαστε ειδικότερα στο κεφ. 6)IV.Κτήση εθνικών δούλων από χριστιανούς κυρίους και το αντίστροφο.4.Αναπτύσσεται το ζήτημα της ιεραποστολικής ευθύνης προς τους «αρχομένους», κατά κύριο λόγο του άνδρα, και δευτερευόντως της γυναίκας κυρίως ως προς τους δούλους και τα παιδιά.5.Δειγματικά εξετάζεται ειδικότερα το ζήτημα του όρκου, που κατά τον Χρυσόστο-μο συνιστά εθνική επιβίωση στο χριστιανισμό, η οποία πρέπει να εκριζώνεται.6.Αναπτύσσεται το ζήτημα της παιδαγωγίας και από τη σκοπιά των δυνατοτήτων διαμόρφωσης χριστιανικής συνείδησης σε εθνικό περιβάλλον.7.Παρόμοια, αναπτύσσεται το ζήτημα της πνευματικής καθοδήγησης των (όχι απα-ραίτητα χριστιανών) δούλων.8.Αναπτύσσεται επίσης η ιεραποστολική ευθύνη των αρχομένων προς τους ομοτίμους τους και προς τους άρχοντεςI.Των παιδιών προς τους γονείς και τους ομηλίκους τουςII.Των δούλων προς τους συνδούλους, τα παιδιά –κυρίως στην περίπτωση δούλων παιδαγωγών– και τέλος προς τους κυρίους τους. Αναπτύσσεται εξάλλου το ζήτημα του ύφους και του επιθυμητού τρόπου εκδίπλωσης αυτής της ευθύνης σε συνάρτηση με τα κοινωνιολογικά δεδομένα, κατά την άποψη του Χρυσοστόμου.9.Στο πλαίσιο αυτό εξετάζεται ενδελεχώς η θέση της γυναίκας μέσα και έξω από το περιβάλλον του οίκου και καταδεικνύεται η ανατροπή πολλών κοινωνικών στε-ρεοτύπων από την πλευρά του Χρυσοστόμου χάριν του κηρύγματος της πίστης.10.Συλλέγονται οι παρεχόμενες από τον Χρυσόστομο πληροφορίες για τις γυναίκες αποστόλους της πρωτοχριστιανικής περιόδου και η αποτίμηση και εξύψωσή τους σε πρότυπα προς μίμηση από τις σύγχρονές του χριστιανές.11.Αναπτύσσεται το ζήτημα του ύφους και του τρόπου της διδασκαλίας των γυναι-κών.12.Περιγράφεται πώς αντιμετωπίζεται από τον Χρυσόστομο η παύλειος απαγόρευση στις γυναίκες να μιλούν, με διασταλτική –αν όχι και ανατρεπτική– ερμηνεία.13.Γίνεται αναφορά στις γυναίκες συνεργάτιδές του στο έργο της ιεραποστολής.Στο Τέταρτο Κεφάλαιο, με τίτλο: «Οι Σχέσεις Χριστιανών και Εθνικών ως Γειτνίαση, Συνεργασία, Φιλία»1.Ερευνάται αν ο Χρυσόστομος ενθάρρυνε τη συναναστροφή με εθνικούς.2.Επισημαίνεται στο έργο του Χρυσοστόμου το θεωρητικό υπόβαθρο της διαφορετικής αντιμετώπισης μιας ιδεολογίας ή πίστης και του φορέα της, του ανθρώπινου προσώπου. Αναδεικνύονται οι σημαντικότατες κοινωνιολογικές αλλά και θεολογικές προεκτάσεις αυτής της διάκρισης.3.Εξετάζονται σε πρώτο επίπεδο οι προτροπές και οδηγίες του Χρυσοστόμου για αποφυγή κάθε μορφής εχθρότητας προς τους εθνικούς.4.Εξετάζονται οι θετικές αναφορές του για τη συνύπαρξη με τους εθνικούς σε ποικίλα περιβάλλοντα, καθώς και οι τρόποι συμπεριφοράς που θα συμβάλλουν στη διαμόρφωση των σχέσεων αυτών.5.Επισημαίνεται ότι τόσο λόγοι θεολογικής ορθοτομίας, καθώς ο Χρυσόστομος είναι ξένος προς κάθε αντίληψη καθαρότητας και κάθε ελιτίστικη στάση, όσο και λόγοι πρακτικής ιεραποστολικής λυσιτέλειας καλούν στη δημιουργία σχέσεων φι-λίας με τους εθνικούς.6.Αναδεικνύεται η θεμελιώδης όσο και αισιόδοξη άποψη του Χρυσοστόμου ότι από την ανάμειξη πονηρών και αγαθών, χριστιανών και εθνικών, κυρίως όφελος μπο-ρεί να προκύψει και για τα δύο μέρη.7.Αναλύεται η διάθεση του Χρυσοστόμου για ενεργητική επιζήτηση και καλλιέρ-γεια σχέσεων αμφίπλευρης φιλίας με εθνικούς.8.Καταγράφεται η πολύ μεγαλύτερη επιφυλακτικότητά του –μέχρι το όριο της πλή-ρους απαγόρευσης– για την προσέγγιση των αιρετικών ή των Ιουδαίων.9.Αναζητούνται τα αίτια αυτής της διαφοροποιημένης στάσης στις συγκεκριμένες συνθήκες. Στο πλαίσιο αυτό διορθώνεται σε κάποιο βαθμό η παρανόηση κάποιων ερευνητών της στάσης του Χρυσοστόμου προς τους Εβραίους, η οποία προκύπτει χωρίς να εξετάζεται επαρκώς το ιστορικό συγκείμενο. Εδώ η ιεραποστολική ερμηνευτική, η επίγνωση των συνθηκών και η συνεξέταση του ζητήματος με το συνολι-κό πνεύμα του ιερού Χρυσοστόμου μπορεί να ανατρέψει και να θεραπεύσει ε-ρευνητικά ολισθήματα.Στο Πέμπτο Κεφάλαιο, με τίτλο: «Επιφυλάξεις και Όρια στην Προσέγγιση»1.Ερευνάται αν ο Χρυσόστομος έθεσε όρια στη συναναστροφή με εθνικούς, και όντως έτσι συμβαίνει .2.Αναδεικνύεται η ανάγκη προστασίας των χριστιανών, αν ήταν ανώριμοι («ασθενέστεροι») στην πίστη, και σκιαγραφείται ο τρόπος με τον οποίο ο Χρυσόστομος νοεί την ανωριμότητα.3.Επισημαίνεται και τεκμηριώνεται ότι, πάντως, ο Χρυσόστομος δεν εξιδανικεύει τους χριστιανούς δασκάλους, αλλά καλεί σε ταυτόχρονη ωρίμανση και εδραίωση στην πίστη με την παράλληλη διδασκαλία των εθνικών. Η ιεραποστολή του Χρυ-σοστόμου είναι κυρίως έργο του λαού διά των διαπροσωπικών σχέσεων. Οι καταγραφόμενες εξαιρέσεις τονίζουν τον κανόνα.4.Εξετάζονται οι απόψεις του Χρυσοστόμου για το ιδεωδέστερο πεδίο προσέγγισης και συλλέγονται οι θέσεις του για αποκλεισμό των γιορτών των εθνικών, για αποφυγή της χλιδής και του τρυφηλού γενικότερα περιβάλλοντος, της πορνείας, των θεαμάτων και άλλων κοινωνικών εκδηλώσεων ξένων προς το χριστιανικό ή-θος.5.Στους περιορισμούς αυτούς εξέχουσα θέση κατέχει η απαγόρευση για προσφυγή σε εθνικούς ή Ιουδαίους γιατρούς, την οποία ερευνούμε διεξοδικότερα.6.Παρεμφερές είναι και το ζήτημα της μαγείας, με το οποίο ο Χρυσόστομος έρχεται σε κάθετη ρήξη. Οι σχετικές θέσεις του Χρυσοστόμου περιγράφονται εν τάχει.7.Τέλος, επισημαίνεται η διαφοροποίηση ανάλογα με την ένταξη του θρησκευτικού συνομιλητή, και εμβαθύνεται περαιτέρω η καταρχήν πολύ επιφυλακτική στάση του Χρυσοστόμου προς τους Ιουδαίους και αιρετικούς.Στο Έκτο και τελευταίο Κεφάλαιο, με τίτλο: «Η Περίπτωση των Μεικτών Γάμων»1.Εξετάζεται η στάση του Χρυσοστόμου στην ειδική αυτή στενή συνάφεια της γα-μήλιας σχέσης.2.Καταρχάς περιηγούμαστε στο σύνολο της προγενέστερης παράδοσης της Εκκλη-σίας, όπου και επισημαίνεται μια ποικιλία πρακτικών καθώς και κάποια διαφο-ροποίηση μεταξύ Δύσης και Ανατολής.3.Εμβαθύνουμε τόσο στο ζήτημα της έκτασης του φαινομένου όσο και στα προβλήματα που ανέκυπταν από τους μεικτούς γάμους, καθώς και στην αντιμετώπισή τους από την εκκλησιαστική πρακτική.4.Διαπιστώνουμε ότι ο Χρυσόστομος ξεπερνά σε αισιοδοξία την προγενέστερη παράδοση.5.Εξετάζονται οι θέσεις του για το θέμα του ακαθάρτου και επισημαίνεται η πλήρης καταπολέμηση τέτοιων απόψεων που φόβιζαν το ποίμνιο.6.Καταγράφεται η δυναμική προσέγγισή του ότι το χριστιανικό μέρος του ζεύγους σώζει και το εθνικό (δυνητικά, προφανώς).7.Καταγράφονται και αξιολογούνται οι επιφυλάξεις του, ιδίως σε ερμηνευτική συ-νάφεια παύλειων τοποθετήσεων.8.Διαπιστώνεται ότι πουθενά δεν περιγράφει ο Χρυσόστομος με μελανά χρώματα τα προβλήματα που ανακύπτουν σε τέτοιους γάμους, ενώ λεπτολογεί γενικώς σε όλα τα άλλα προβλήματα του γάμου.9.Επισημαίνεται η θεώρησή του σε σχέση με την παλαιοδιαθηκική απαγόρευση των μεικτών γάμων, ότι οι σύγχρονοί του χριστιανοί είναι «ωριμότεροι».10.Αξιολογώντας γενικότερα τη σιωπή των πηγών σχετικά με το ζήτημα αυτό στον Χρυσόστομο, τεκμαίρεται η σιωπηλή αποδοχή του Χρυσοστόμου στη σύναψη μεικτών γάμου διότιI.Τέτοιοι γάμοι συνέβαιναν ακόμα στην εποχή του, καθώς τον γάμο όριζε ο συχνά εθνικός πατέρας II.Αν όντως ήθελε να τους στηλιτεύσει διόλου δεν θα δίσταζε, αλλά θα υ-πήρχαν αναμφίβολα σχετικές μαρτυρίεςIII.Η αισιόδοξη χριστιανική ανθρωπολογία του και η θερμή πίστη του τον οδηγούσαν να επενδύει στο καλύτερο IV.Η διάθεσή του για την προσέγγιση και σωτηρία των εθνικών ήταν υψίστη προτεραιότητα στη σκέψη του.Ακολουθούν τα Συμπεράσματα της εργασίας, όπου τονίζεται η ενότητα και η θεολογική συμμετρία στο έργο του Χρυσοστόμου, το σύνολο του οποίου έχει διδακτικό χαρακτήρα και εκβάλλει σε στοχασμό και λόγο περί του πρακτέου, σε υποδείξεις για τη βίωση της αλήθειας και τη χριστομίμηση στη ζωή των ανθρώπων. Η αλήθεια της θεολογίας, επιση-μαίνει ο Χρυσόστομος, σώζει τον άνθρωπο όταν αυτός τη ζει. Όπως όμως αναδεικνύεται από το σχέδιο της θείας Οικονομίας, ο Θεός δεν είναι Πατέρας μόνο όσων Τον αναγνωρί-ζουν αλλά όλων των ανθρώπων. Γι’ αυτό ο Κύριος επιθυμεί τη σωτηρία όλων και τη μετο-χή τους στην Αναστάσιμη ζωή Του. Οι πιστοί οφείλουν να ακολουθούν τον Κύριο σε όλες τις διαστάσεις της ζωής Του, στο ασκητικό ήθος, στη φιλανθρωπία, στην ετοιμότητα για το σταυρό και ιδίως στην αποστολικότητα και το κήρυγμα. Έτσι, όλοι οι πιστοί γίνονται απόστολοι και συνεργάτες του σχεδίου του Θεού για σωτηρία όλων των εθνών και των ανθρώπων. Όμως, η διάθεση αυτή για σωτηρία δεν είναι διάθεση επιβολής, καθόσον προέχει η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Έτσι, η ιεραποστολική μέθοδος των χριστιανών, κατ’ ουσίαν συνταυτίζεται, όχι με επικοινωνιακά και διαφημιστικά τεχνάσματα, αλλά με τη δημιουργία σχέσεων συναλληλίας και αγάπης προς τους εθνικούς. Οι εθνικοί δεν πρέπει να εκβιάζονται καθ’ οιονδήποτε τρόπο σε μεταστροφή, αλλά να έχουν ευκαιρία να γνωρίσουν την πίστη με τρόπο κατάλληλο. Οι σχέσεις με τους εθνικούς δεν κινούνται σε μια γκρίζα περιοχή συμβιβασμού σε ζητήματα πίστης, γιατί η αγάπη είναι η κατεξοχήν υπαρκτική αλήθεια και πραγμάτωση του ανθρώπου. Η αγάπη, η ίδια η φύση της χριστιανικής πίστης, καλλιεργείται πάντα, ακόμα και στη γαμήλια σχέση μεταξύ αλλοδόξων, και εμπεδώνεται με την προσευχή και τον παραδειγματικό βίο εν γένει. Ακτινοβολεί και πείθει καλύτερα από οποιοδήποτε επιχείρημα. Οι προφυλάξεις που λαμβάνει ο Χρυσόστομος για την προστασία των χριστιανών είναι αναγκαίες, η γενική του όμως στάση είναι αισιόδοξη. Κάθε πιστός είναι κλητός στο αποστολικό έργο μέσα από την προσέγγιση των εθνικών, μιμητής των αποστόλων και του Χριστού, στο πνεύμα της αγάπης. Η περίκλειστη κοινότητα δεν ανήκει στις προθέσεις του ιερού Χρυσοστόμου. Αντιθέτως, το μοίρασμα των πνευματικών αγαθών καθιστά τον άνθρωπο πλουσιότερο, και η αποστολικότητα συνιστά την ανάσα της Εκκλησίας.