Φιλολογικές και φιλεκπαιδευτικές συσσωματώσεις στην Αθήνα του 19ου αιώνα (1862-1882): θεσμοί, πρόσωπα, ιδέες

Abstract

This thesis examines the formation and activity of literary and educational associations (the so-called ‘’Syllogoi”) in Athens between 1862-1882. The establishment and growth of these associations followed the fall of King’ s Otto Regime in October 1862 and the liberalization of political affairs due to the new Constitution of 1864. In the following decades, the role of literary and educational associations became crucial and their practices wide, spanning from open courses, lectures and publications to the erection of monuments for the Greek Revolution. Thus, they created a very vivid and multi-disciplinary public sphere. Respectively to the European tradition and norms of voluntary association, the literary and educational associations of Athens were initiatives of the bourgeois society, especially of the academics. However, the vast spread and empowerment of the phenomenon during the decades 1870 and 1880, was affected by the active participation of the University of Athens’ students. The thesis suggests that these associations diffused into the public sphere a great variety of new ideas, values, ethics and cultural habits of the Athenian bourgeois society. More specifically, the reformation of the working classes, the moralization of the workers, the reduction of illiteracy, the economic and productive modernization of the state, as well as the consolidation of parliamentary and political norms. The main aim of the thesis is to reflect on a vivid and seminal phenomenon of the Greek 19th century rather than to focus on individual associations and independent stories.Το this global approach, the analysis is articulated in four parts that reflect four key aspects of the associational life. Firstly, it records both significant and unknown associations attempting to reconstruct their course during the 19th century. This part also includes a separate case study regarding the activity of the “Society of the Friends of People” (Etaireia twn Filwn tou Laou) founded in 1865. The second part maps the political background, the public discourse, and the reception of the associations by the Greek state and its institutions, especially by the University of Athens. The third part focuses on the founders and members of associations emphasizing on their social capital and their powerful public identities. The final part examines the ideas and notions that were circulated in the literary and educational associations through lectures, magazines, and publications. In this respect, the literary and educational associations are considered as shapers of the public sphere of the Greek 19th century, while expressing emerging social dynamics. Moreover, the ‘’ecosystem’’ of associations captures an era when ideology mattered and the visions for a bigger, greater and modernized national state were alive: the completion of the Greek Revolution of 1821 by peaceful means.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει τη συγκρότηση και τη δραστηριότητα των φιλολογικών και φιλεκπαιδευτικών συσσωματώσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα και ειδικώς μεταξύ των ετών 1862-1882. Η ίδρυση και ανάπτυξη των συσσωματώσεων ακολούθησε την Έξωση του Όθωνα ενώ γονιμοποιήθηκε από το φιλελεύθερο πνεύμα του Συντάγματος του 1864. Κατά τις επόμενες δεκαετίες, η δραστηριότητα των φιλολογικών και φιλεκπαιδευτικών συσσωματώσεων στη δημόσια σφαίρα υπήρξε πληθωρική και πολυθεματική, εκτεινόμενη από την παροχή ανοιχτών μαθημάτων και διαλέξεων έως την ανέγερση μνημείων για το 1821. Εναρμονιζόμενες με την ευρωπαϊκή παράδοση και τους κανόνες της εθελοντικής συσσωμάτωσης, οι φιλολογικές και φιλεκπαιδευτικές συσσωματώσεις της Αθήνας υπήρξαν πρωτοβουλίες των εγγράμματων αστικών στρωμάτων. Παράλληλα όμως, η ραγδαία εξάπλωση και ενδυνάμωση του ρόλου τους κατά τις δεκαετίες 1870 και 1880, επηρεάστηκε από την ενεργό συμμετοχή των φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η διατριβή υποστηρίζει ότι οι εν λόγω συσσωματώσεις διέχυσαν στη δημόσια σφαίρα της πρωτεύουσας μια ευρύτατη γκάμα νέων ιδεών, πολιτισμικών αξιών και συνηθειών των αστικών στρωμάτων. Ειδικότερα, την αναμόρφωση των εργατικών στρωμάτων, την ηθικοποίηση των εργατών, τη μείωση του αναλφαβητισμού, τον οικονομικό και παραγωγικό εκσυγχρονισμό του κράτους καθώς και την κοινωνική εμπέδωση των κοινοβουλευτικών ηθών. Βασικός στόχος της διατριβής είναι ο προβληματισμός γύρω από ένα παλλόμενο και εμβληματικό φαινόμενο του ελληνικού 19ου αιώνα και όχι η εστίαση σε μεμονωμένες συσσωματώσεις και τις ανεξάρτητες ιστορίες τους. Αυτή η σφαιρική ανάγνωση επιχειρείται μέσα από τέσσερα μέρη ανάλυσης τα οποία αντικατοπτρίζουν τέσσερις βασικές πτυχές του φαινομένου της συσσωμάτωσης. Αναλυτικότερα, στο πρώτο μέρος καταγράφονται τόσο οι σημαντικές, όσο και ήσσονες και άγνωστες περιπτώσεις συσσωμάτωσης. Στόχος είναι να ανασυντεθεί κατά το δυνατόν η πορεία και το αποτύπωμά τους κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Επιπλέον, στο τμήμα αυτό περιλαμβάνεται και μια αυτοτελής μελέτη περίπτωσης αναφορικά με την Εταιρίας των Φίλων του Λαού (έτος ίδρυσης 1865). Στο δεύτερο μέρος χαρτογραφείται το πολιτικό κι επαναστατικό υπόβαθρο της συσσωμάτωσης, ο δημόσιος διάλογος και η υποδοχή των συλλόγων από το ελληνικό κράτος και τους θεσμούς του, ιδίως δε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το τρίτο μέρος επικεντρώνει στους ιδρυτές και τα πρόσωπα, δίνοντας ξεχωριστή έμφαση στο πολιτισμικό τους κεφάλαιο και στις δημόσιες ταυτότητες κύρους οι οποίες ενισχύονταν σημαντικά μέσω της ένταξης σε φιλολογικές και φιλεκπαιδευτικές συσσωματώσεις. Το τέταρτο και τελευταίο μέρος εξετάζει την κίνηση ιδεών και τον λόγο εντός συσσωματώσεων, εστιάζοντας στο περιεχόμενο των ανοιχτών μαθημάτων όπως και στα περιοδικά και τις εκδόσεις τους. Υπό το παραπάνω πρίσμα οι φιλολογικές και φιλεκπαιδευτικές συσσωματώσεις γίνονται αντιληπτές ως διαμορφωτές της δημόσιας σφαίρας του ελληνικού 19ου αιώνα, εκφράζοντας μια συσσωρευμένη κοινωνική δυναμική των αστικών στρωμάτων. Τέλος το πεδίο των συσσωματώσεων αποτυπώνει μια εποχή όπου η εθνική ιδεολογία εκτός από την εδαφική επέκταση του κράτους ενδιαφέρονταν και για την εσωτερική πρόοδο και τον εκσυγχρονισμό: για την ολοκλήρωση του 1821 (και) με ειρηνικά μέσα.