Μοναρχία: φιλοσοφικό υπόβαθρο και πολιτικές προεκτάσεις ενός όρου της ορθόδοξης δογματικής θεολογίας

Abstract

In this study, I provide a complete picture of the concept of divine monarchy (μοναρχία) in antiquity, highlighting both its philosophical and theological background, as well as its political and social implications. Gathering together all of the data made available by academic investigations into the concept of monarchy in the Greco-Roman world found in the international literature, I systematically trace its evolution, first, as a political idea and, then, as a philosophical and religious principle from the Homeric era to the first years of Byzantium. Of course, I do not limit myself to merely recounting the views of Greek and foreign researchers on the subject, but I also comment on and evaluate them based on the source material. Beyond this, however, the most important contribution of the present work to modern research can be found in how, for the first time internationally within an academic study, emphasis is laid on the central role played by the notion of monarchy in the dogmatic controversies of the 4th century AD as the "apple of discord" between the Arians and the Orthodox. Accordingly, the issue raised by the different understandings of the term monarchy, as put forward by each of the rival camps in their struggle with one another to define the ecclesiastical doctrine of the post-Constantinian era, leaves open the question of whether the Semi-Arian Eusebius of Caesarea really constituted the cornerstone of political philosophy in Byzantium, as is often repeated in the international literature by experts from various fields related to study of classical antiquity – historians, theologians and philologists alike. Finally, by drawing upon and commenting on testimonies taken from patristic literature, I call for a "fresh look" at monarchy as a term used in Orthodox dogmatic theology to describe the relations between the Persons of the Holy Trinity, both at the level of theology as well as that of economy.

Με την εργασία αυτή παρέχω μία ολοκληρωμένη εικόνα της θείας μοναρχίας στην αρχαιότητα, αναδεικνύοντας το φιλοσοφικό και θεολογικό της υπόβαθρο, αφενός, και τις πολιτικο-κοινωνικές προεκτάσεις της, αφετέρου. Συλλέγοντας από τη διεθνή βιβλιογραφία όλα τα δεδομένα της επιστημονικής προβληματικής σχετικά με τη μοναρχία στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, παρακολουθώ συστηματικά την ανέλιξή της ως πολιτικής ιδέας, κατ’ αρχήν, και, κατόπιν, ως φιλοσοφικο-θρησκευτικής αρχής από την ομηρική εποχή έως τις παρυφές του Βυζαντίου. Δεν περιορίζομαι, μάλιστα, στην έκθεση των απόψεων των Ελλήνων και ξένων ερευνητών επί του θέματος αλλά τις σχολιάζω και τις αξιολογώ με βάση το πηγαίο υλικό που συγκεντρώνω. Πέραν τούτου, όμως, η σημαντικότερη συνεισφορά της παρούσας εργασίας στη σύγχρονη έρευνα έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά διεθνώς υπογραμμίζεται σε μία επιστημονική εργασία ο νευραλγικός ρόλος που διαδραματίζει η μοναρχία στις δογματικές έριδες του 4ου αιώνα μ.Χ. ως ‘’μήλον της έριδας’’ μεταξύ Αρειανών και Ορθοδόξων. Συνεκδοχικά, το ζήτημα της διαφορετικής κατανόησης του όρου μοναρχία από τα αντίπαλα στρατόπεδα που συγκρούονται μεταξύ τους για τον καθορισμό του εκκλησιαστικού δόγματος την εποχή μετά τον Κωνσταντίνο, αφήνει ανοικτό το ερώτημα, κατά πόσον ο αρειανόφρων Ευσέβιος Καισαρείας συνιστά πράγματι τον θεμέλιο λίθο της πολιτικής φιλοσοφίας των Βυζαντινών, όπως επαναλαμβάνεται κατά κόρον στη ξενόγλωσση βιβλιογραφία από ειδικούς ποικίλων κλάδων της αρχαιογνωστικής επιστήμης – ιστορικούς, θεολόγους ή φιλόλογους. Τέλος, με τις μαρτυρίες που ανασύρω από την πατερική γραμματεία και τον σχολιασμό τους, δίνω αφορμή για μια ‘’φρέσκια ματιά’’ στη μοναρχία ως όρο της ορθόδοξης δογματικής θεολογίας για την περιγραφή των σχέσεων μεταξύ των προσώπων της Αγίας Τριάδας τόσο στο επίπεδο της θεολογίας όσο και της οικονομίας.