Ioánnis Despotópoulos: dal Bauhaus all'Agorà moderna di Atene

Abstract

What would have been Miletus without its Agoras? How could be achieved the dialogue between the spaces and the buildings of the Agora with the modern city? This thesis studies the work of the Greek architect Ioannis Despotopoulos – who started his career in Greece during the thirties with projects for public buildings and his participation in the IV CIAM of Athens – by analyzing the most important themes that emerge from his architecture. Despotopoulos was present in many crucial moments of the history of modern European architecture. He studied in the Bauhaus and the Polytechnic of Hannover. He participated in the programs for the construction of schools and sanatoriums in Greece during the Thirties. After World War II, and during his stay in Sweden he elaborated projects of cultural centers for many Swedish cities. The period of projects of public buildings related to culture themes culminated in 1959 with the project for the cultural center of Athens, which constitutes the most representative articulation of his ideas and also a central moment before the sunset of his career. This study wants to answer a series of questions that emerge from the analysis of his works, confuting on one hand the belief that the Modern Movement was confined between Paris and Berlin, and on the other highlighting the contemporary relevance of these buildings. In his early projects in Chios Despotopoulos seeks not only to propagate the principles of the modern movement, but at the same time to deal with the local and historical architecture of the island. The projects for school buildings in Athens and Piraeus are closely related with the realizations of Ernst May in Frankfurt. His contribution also to the construction of sanatoriums makes him one of the protagonists in the spread of the new architecture in Greece, while the projects for cultural centers direct his research towards the theme of the importance of collective life. In particular, with his buildings in Sweden and then in Athens suggests what, in essence, is the idea of the Greek Agora and the ancient city: the creation of public spaces able to accommodate and to encourage civic life.

Τι θα ήταν η Μίλητος χωρίς την Αγορά της; Πώς επιτυγχάνεται ο διάλογος ανάμεσα στους χώρους και στα κτίρια της Αγοράς και την αρχιτεκτονική της σύγχρονης πόλης; Το αντικείμενο της παρούσας μελέτης αφορά το έργο του Έλληνα αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλου – ο οποίος ξεκίνησε την καριέρα του στην Ελλάδα τη δεκαετία του ’30, με τον σχεδιασμό δημόσιων κτιρίων, και τη συμμετοχή του στο IV CIAM της Αθήνας – έτσι όπως αυτό προκύπτει μέσα από την ανάλυση των σημαντικότερων θεμάτων που ο ίδιος άγγιξε με την αρχιτεκτονική του. Ο Δεσποτόπουλος ήταν παρών σε πολλές κρίσιμες στιγμές της ιστορίας της σύγχρονης ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής. Σπούδασε στο Bauhaus και στο Πολυτεχνείο του Αννόβερου. Συμμετείχε στα προγράμματα κατασκευής σχολείων και σανατόριων στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του '30. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά την παραμονή του στη Σουηδία εκπόνησε έργα πολιτιστικών κέντρων για πολλές σουηδικές πόλεις. Η μελέτη του για το πολιτιστικό κέντρο της Αθήνας, το 1959, αποτελεί το αποκορύφωμα της έρευνάς του με θέμα τη συγκεκριμένη τυπολογία δημόσιου κτιρίου και την πιο αντιπροσωπευτική έκφραση των ιδεών του. Η παρούσα έρευνα θέλει να απαντήσει σε μια σειρά ερωτημάτων που προκύπτουν από την ανάλυση των έργων του, προσπαθώντας να διαψεύσει αφενός την πεποίθηση ότι το Μοντέρνο Κίνημα περιοριζόταν μεταξύ Παρισιού και Βερολίνου και αφετέρου να υπογραμμίσει την αξία αυτών των κτιρίων για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό σήμερα. Στα πρώτα του έργα στη Χίο ο Δεσποτόπουλος επιδιώκει όχι μόνο να διαδώσει τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, αλλά ταυτόχρονα να ασχοληθεί με την τοπική και ιστορική αρχιτεκτονική του νησιού. Τα έργα για σχολικά κτίρια σε Αθήνα και Πειραιά συνδέονται στενά με τις υλοποιήσεις του Ernst May στη Φρανκφούρτη. Η κατασκευή σανατόριων τον καθιστά έναν από τους πρωταγωνιστές στη διάδοση της νέας αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, ενώ τα έργα του για τα πολιτιστικά κέντρα δείχνουν τη στροφή του ενδιαφέροντος της έρευνάς του στο θέμα της σημασίας της συλλογικής ζωής. Ειδικότερα, με τα κτίριά του στη Σουηδία και στη συνέχεια στην Αθήνα υποδηλώνει αυτό που στην ουσία είναι η ιδέα της ελληνικής αγοράς και της αρχαίας πόλης: η δημιουργία χώρων ικανών να φιλοξενήσουν και να ενθαρρύνουν τη δημόσια ζωή των πολιτών της.

Cosa sarebbe stata Mileto senza le sue agorà? Come dialogano gli spazi e gli edifici dell’agorà con la città moderna? A partire da riflessioni come queste sugli spazi pubblici, sul rapporto tra città storica e moderna, e soprattutto sull’importanza degli spazi collettivi urbani, la tesi ripercorre la carriera dell’architetto greco Ioannis Despotopoulos – iniziata negli anni Trenta con i primi progetti in Grecia e la partecipazione al IV CIAM di Atene – analizzando i temi più importanti che emergono dalle sue opere. Despotopoulos fu presente in molti momenti nevralgici dell’architettura moderna europea. Si formó nel Bauhaus e nel Politecnico di Hannover. Collaboró ai programmi per la realizzazione di scuole e sanatori in Grecia negli anni Trenta. Nel secondo dopoguerra e durante la sua permanenza in Svezia progettó centri culturali per molte città svedesi. Questo periodo di progetti pubblici dedicati alla cultura culminó con il progetto nel 1959 per il centro culturale di Atene. Il progetto per la capitale greca costituisce un’elaborazione più articolata delle sue idee e anche un momento centrale prima del tramonto della sua carriera. Questo studio vuole rispondere a una serie di questioni che emergono dall’analisi delle opere, smentendo così da una parte la convinzione che il Movimento Moderno fosse confinato tra Parigi e Berlino, facendo emergere dall’altra l’attualità di questi progetti. Nei suoi primi progetti a Chios Despotopoulos cerca non solo di propagare i principi del Movimento Moderno ma nello stesso tempo di rapportarsi con l’architettura locale e quella del passato. I progetti per gli edifici scolastici ad Atene e al Pireo e testimoniano il legame con le realizzazioni a Francoforte del gruppo di Ernst May. Il suo contributo invece alla costruzione dei sanatori lo rende uno dei protagonisti nella diffusione della nuova architettura in Grecia attraverso la costruzione di grandi edifici pubblici, mentre i progetti per i centri culturali indirizzano la sua ricerca verso il tema dell’importanza della vita collettiva. In particolare, con i suoi progetti in Svezia e poi con quello ad Atene ripropone ciò che in sostanza era l’idea dell’Agorá greca e della città antica: la creazione di spazi pubblici che possano ospitare e incoraggiare la vita civile.