Η ελευθερία του άλλου: παιδεία και πολιτικό φρόνημα στον Hegel

Abstract

The aim of the present study is to understand the concepts of freedom and education in Hegel’s philosophy through a careful analysis of a series of his texts, which are concerned with the relation between individuals and their political community. Although later parts of the Hegelian writings function as a theoretical horizon of my enquiry, the exposition of his early ideas on the matter come first, so that possible degrees of pertinence or divergence between them can be further investigated. I take as my starting point certain unpublished—and in some cases fragmented—manuscripts composed by young Hegel during his stay at Bern and Frankfurt. In these fragments he tries to determine the relation between individual freedom and community in modern and pre-modern frames. In his writing “The positivity of the Christian religion” (Die Positivität der christlichen Religion, 1795/1796) Hegel distinguishes freedom understood as autonomy from external authority. At the same time, he stresses the importance of the state in regard to the protection of individual rights and conscience. Additionally, young Hegel turns his attention to ancient democracy, which he understands as a prime example of a harmonious life between the community and its members. In the fragment “The spirit of Judaism” (Der Geist des Judentums, 1798) self-action is described as a constituent part of political autonomy.Between the years 1799 and 1802 Hegel composes a number of writings about the political situation of the Holy Roman Empire, where he lays emphasis on the predominance of the whole in relation to its parts. This position—deemed from him fundamental for the constitution of a state—returns in his manuscripts “Philosophy of spirit” (Philosophie des Geistes, 1805/06), in which outlines of his later political theory can be discerned. In the examined passages Hegel (1) criticizes the assertions and the theoretical results of the social contract theories and (2) highlights the importance of education (Bildung) and alienation (Entäußerung) for the unity of particularity with the general will. The historical emergence of the principle of individuality (Individualität) and the definition of the modern state as ruse (List) leads the enquiry to the analysis of Hegel’s concept of freedom in the “Elements of the philosophy of right” (Grundlinien der Philosophie des Rechts, 1820; from now on: "Philosophy of right"). Henceforth, I mainly focus on the explication of the third part of the "Philosophy of right", namely, ethical life (Sittlichkeit). The first major issue that I take up is the way the rational state is founded on the education of its members and the supersession of individualism. This is what is accomplished through the formative function of civil society as a whole and more specifically of the corporations—as we shall see, they contribute in a basic way into raising individual particularity to the modern political standpoint. In this regard, the positing and fulfillment of subjectively determined ends in the aforementioned social institutions acquires central significance for the formation of the political disposition—one of the great themes of Hegel’s concerns with the modern state—, according to which individual activity is defined by concrete duties and rights. After the examination of the role that particular state powers—specifically, the executive and the legislative power—play in the shaping of the political disposition my enquiry culminates in the study of Hegel’s conception of world history, which, in my view, concerns a rational reconstruction of historical phenomena based on the concept of freedom.

Ο σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η κατανόηση των εννοιών της ελευθερίας και της παιδείας στη φιλοσοφία του Hegel μέσα από την ανάλυση των θέσεών του σε μια σειρά από κείμενα που πραγματεύονται τη σχέση των ατόμων με την πολιτική κοινότητα. Παρότι τα ύστερα εγελιανά έργα λειτουργούν ως θεωρητικός ορίζοντας για την έρευνα, η παρουσίαση πρώιμων ιδεών σε αδημοσίευτα γραπτά του Hegel προηγείται, προκειμένου να διερευνηθούν τυχόν συνάφειες ή διαφορές μεταξύ τους.Σημείο εκκίνησης αποτελούν ορισμένα χειρόγραφα του νεαρού Hegel, τα ο-ποία συντάχθηκαν κατά την περίοδο της Βέρνης και της Φραγκφούρτης. Εκεί, ο Hegel αποπειράται να προσδιορίσει τη σχέση της ατομικής ελευθερίας με την πολιτική κοινότητα σε νεωτερικό και προνεωτερικό πλαίσιο. Στο χειρόγραφο Η θετικότητα της χριστιανικής θρησκείας (Die Positivität der christlichen Religion, 1795/1796) ο Hegel διακρίνει την ελευθερία ως αυτονομία από την εξωτερική αυθεντία. Παράλληλα υπογραμμίζει τη σημασία του κράτους για την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και της εσωτερικότητας. Την ίδια περίοδο ο Hegel στρέφει την προσοχή του στην αρχαία δημοκρατία, την οποία προσεγγίζει ως κατεξοχήν παράδειγμα εναρμόνισης του ατό-μου με την κοινότητά του. Στο χειρόγραφο Το πνεύμα του εβραϊσμού (Der Geist des Judentums, 1798) η αυτενέργεια αναδεικνύεται ως συστατικό στοιχείο της πολιτικής αυτονομίας. Μεταξύ των ετών 1799 και 1802 ο Hegel συγγράφει μία σειρά κειμένων για την κατάσταση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπου εκθέτει την υπεροχή του όλου εν σχέσει προς τα μέρη ως ουσιαστικό χαρακτηριστικό της κρατικής συγκρότησης. Η θέση αυτή επανέρχεται στο χειρόγραφο Φιλοσοφία του πνεύματος (Philosophie des Geistes, 1805/06), στο οποίο εντοπίζονται οι απαρχές της ύστερης εγελιανής πολιτικής φιλοσοφίας. Κατά την ανάλυση του χειρογράφου προκύπτει η επικριτική στάση του Hegel στις προκείμενες και τα αποτελέσματα των θεωριών του κοινωνικού συμβολαίου, όπως και η σημασία που αποδίδει στην παιδεία (Bildung) και την αλλοτρίωση (Entäußerung) για την ενότητα της μερικής με τη γενική βούληση. Η ιστορικώς ανακύπτουσα νεωτερική αρχή της ατομικότητας (Individualität) και ο προσδιορισμός του κράτους ως τεχνάσματος (List) οδηγούν την έρευνα στην εξέταση του εγελιανού στοχασμού περί ελευθερίας στο ύστερο έργο Βασικές γραμμές της φιλοσοφίας του δικαίου (Grundlinien der Philosophie des Rechts, 1820).Σε αυτό το σημείο η έρευνα εστιάζει κυρίως στο τρίτο μέρος του κειμένου με τον τίτλο ήθος (Sittlichkeit), εκθέτοντας τον τρόπο με τον οποίο το ορθολογικό κράτος θεμελιώνεται στην καλλιέργεια των ατόμων και στην άρση του ατομισμού. Η αναβίβαση της ιδιαιτερότητας στην πολιτική οπτική προκύπτει ως αποτέλεσμα της παιδευτικής λειτουργίας της αστικής κοινωνίας εν συνόλω και του θεσμού των σωματείων ειδικότερα. Για τον Hegel η εξασφάλιση θέσης και ικανοποίησης υποκειμενικών σκοπών σε μη πολιτικά πεδία δράσης συμβάλλει στη διαμόρφωση του πολιτικού φρονήματος, όπου το ατομικό πράττειν προσδιορίζεται από καθήκοντα και δικαιώματα. Μετά την έκθεση της λειτουργίας των επιμέρους κρατικών εξουσιών η έρευνα μεταβαίνει καταληκτικά στην εγελιανή οπτική περί παγκόσμιας ιστορίας, την οποία προσεγγίζει ως ορθολογική ανασυγκρότηση των ιστορικών φαινομένων βάσει της έννοιας της ελευθερίας.