Γιάννης Μ. Αποστολάκης: ποιητική θεωρία και κριτικός λόγος

Abstract

The twofold question that lies at the basis of this PhD thesis is already evident from its title. The poetic theory of Giannis M. Apostolakis (1886-1947), the first professor at the chair of "Modern Greek Philology" at the University of Thessaloniki, whose basic positions are embedded in many parts of his texts, as well as the application of this theory, in order to judge poetic works and critical approaches to specific poetic works, are investigated. As an extension of the basic hypothesis of the work, the calibration of certain traces of the critical reception of Apostolakis' positions and aspects of his professorship are also posed in order to approach his theoretical discourse and critical practice more adequately. The chronology of the work starts from his early writings in the magazine The Noumas (1904) and reaches up to 2019 with the dedication to him of the Workshop by the Foundation of the Hellenic Parliament under the cycle "Persons worthy of honour", which reveals the need to redefine his contribution. The basic methodological model of the thesis is constituted by the combination of text-centred and historical-hermeneutic methods. Since Apostolakis' texts belong to the general literary essay genre with the strong form of the scientific treatise, priority is given to the textual content, but their form is also commented on, in which both the author's demoticism and his personal idiom, in several places of literary texture, prevail. The texts - sources of the thesis are examined in terms of chronological succession and interrelationship, but also with the thematic focus, in order to highlight the course of Apostolakis' thought. The emergence of poetic theory as a palimpsest of ideas through his personal quests and under a wide range of philosophical and aesthetic influences, which were exerted on him, in the context of the history of ideas, by the romanticised spirit, spiritualism and Kantianism. It becomes obvious that Apostolakis had formed a theoretical and critical model for poetry, which is linked to the romantic view of the literary phenomenon. The poet's intention, his life as a mental process towards the expression of artistic culmination, the effort of criticism to capture and formulate the innermost core of poetic conception, free from external influences and contaminants, are the main axes of Apostolakis' theoretical discourse and critical practice. It turns out that the historical context was of secondary interest to Apostolakis as an adequate reader in his capacity as a literary critic, but the poets' literary intention, as well as the artistic embodiment of their intention, refined by various stages of mental and literary process towards the achievement of the High, constituted his basic guideline. How this opinion was judged or used by other scholars-critics is a question, whose approach presupposes the detailed clarification and the documented calibration of the coordinates of the specific theoretical and critical opinion, and it is on these points that the thesis mainly aims.

Το διττό ερώτημα που βρίσκεται στη βάση του προβληματισμού της παρούσας διδακτορικής διατριβής διαφαίνεται ήδη από τον τίτλο της. Προς διερεύνηση τίθενται η ποιητική θεωρία του Γιάννη Μ. Αποστολάκη (1886-1947), του πρώτου καθηγητή στην έδρα της «Νεώτερης Ελληνικής Φιλολογίας» του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, της οποίας οι βασικές θέσεις είναι εγκατεσπαρμένες σε πολλά σημεία των κειμένων του, καθώς και η εφαρμογή αυτής της θεωρίας, ώστε να κριθούν ποιητικά έργα αλλά και κριτικές προσεγγίσεις των συγκεκριμένων ποιητικών έργων. Ως προέκταση της βασικής υπόθεσης εργασίας τίθεται και η διακρίβωση ορισμένων ιχνών της κριτικής πρόσληψης των θέσεων του Αποστολάκη, καθώς και πλευρές της καθηγεσίας του, ώστε να προσεγγιστεί επαρκέστερα ο θεωρητικός λόγος και η κριτική του πρακτική. Το χρονικό άνυσμα της εργασίας εκκινεί από τα πρώιμα κείμενα στον Νουμά (1904) και φτάνει ως το 2019 με την αφιέρωση στο πρόσωπό του της Ημερίδας από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων υπό τον κύκλο «Πρόσωπα άξια τιμής», γεγονός που φανερώνει τη χρεία επανακαθορισμού ή επαναξιολόγησης της συνεισφοράς του. Το βασικό μεθοδολογικό μοντέλο της διατριβής συγκροτείται από τη σύζευξη κειμενοκεντρικής και ιστορικής – ερμηνευτικής μεθόδου. Επειδή τα κείμενα του Αποστολάκη ανήκουν στο γενικότερο γραμματειακό δοκιμιακό είδος με ισχυρή τη μορφή της επιστημονικής πραγματείας, δίνεται προτεραιότητα στο κειμενικό περιεχόμενο, αλλά σχολιάζεται και η μορφή τους, στην οποία πρωτεύουν τόσο ο δημοτικισμός του συγγραφέα όσο και η προσωπική του, σε αρκετά σημεία λογοτεχνικής υφής, ιδιόλεκτος. Τα κείμενα – πηγές της διατριβής εξετάζονται με όρους χρονικής διαδοχής και αλληλοσυσχέτισης, με άξονα όμως και το θεματικό επίκεντρο, για να αναδειχθεί η πορεία σκέψης του Αποστολάκη. Προκρίνεται η ανάδειξη της ποιητικής θεωρίας ως ένα παλίμψηστο ιδεών μέσω των προσωπικών του αναζητήσεων αλλά και υπό ένα ευρύ πλέγμα φιλοσοφικών και αισθητικών επηρεασμών, που του ασκήθηκαν, στο πλαίσιο της ιστορίας των ιδεών, από το ρομαντικογενές πνεύμα, τον σπιριτουαλισμό και τον καντιανισμό. Γίνεται φανερό ότι ο Αποστολάκης είχε διαμορφώσει ένα θεωρητικό και κριτικό μοντέλο για την ποίηση, το οποίο συνδέεται με τη ρομαντική θέαση του λογοτεχνικού φαινομένου. Η πρόθεση του ποιητή, η ζωή του ως ψυχική διεργασία προς την έκφραση της καλλιτεχνικής κορύφωσης, η προσπάθεια της κριτικής να συλλάβει και να διατυπώσει τον εσώτατο πυρήνα της ποιητικής σύλληψης, απαλλαγμένης από εξωτερικές επιδράσεις και προσμείξεις, αποτελούν βασικούς άξονες του θεωρητικού λόγου και της κριτικής πρακτικής του. Διαπιστώνεται ότι το ιστορικό συγκείμενο δευτερευόντως ενδιέφερε τον Αποστολάκη ως επαρκή αναγνώστη με την ιδιότητα του φιλολόγου-κριτικού, αλλά η συγγραφική πρόθεση των ποιητών, καθώς και η καλλιτεχνική ενσάρκωση της πρόθεσής τους, διυλισμένη από ποικίλα στάδια ψυχικής και λογοτεχνικής διεργασίας προς επίτευξιν του Υψηλού, συγκρότησαν τον βασικό του γνώμονα. Το πώς αυτός ο γνώμονας κρίθηκε ή αξιοποιήθηκε και από άλλους μελετητές-κριτικούς είναι ένα ζητούμενο, του οποίου η προσέγγιση προϋποθέτει λεπτομερή αποσαφήνιση και τεκμηριωμένη διακρίβωση των συντεταγμένων του συγκεκριμένου θεωρητικού και κριτικού γνώμονα και σε αυτά τα σημεία, κυρίως, στοχεύει η διατριβή.