Η Ευρώπη στο ελληνικό σχολείο: προγράμματα σπουδών και σχολικά εγχειρίδια για το μάθημα της Ιστορίας στην Α/θμια και Β/θμια Εκπαίδευση (1967-2020)

Abstract

This thesis examines Europe's positioning in the Curricula and textbooks employed for the History courses at Primary and Secondary Education in Greece for the period starting with the seven-year dictatorship until today (2020). Research material was examined in four conceptual periods (seven-year dictatorship, transitioning towards Democratic Regime (Metapoliteysi), the period starting with PA.SO.K in government until 2000 and from the beginning of the second millennium until today. These four phases were identified based on internal political changes, international developments, integration provisions of Greece to EU frameworks and the educational reforms that referred to changes in Curricula and textbooks.Curricula and textbooks were examined with regards to possible changes in course objectives including the integration of the European dimension and their correlation with political circumstances - domestic and European - and governmental changes. It was also examined the extent to which Curricula and textbooks responded to the country's progress towards European integration, by incorporating in them thematic units related to Europe and the European Union. With regards to history textbooks, existence of a discourse on Europe is being investigated on the basis of three directions for analysis, which are also intertwined, namely: Europe as an idea, as an identity and as a reality. It is a question of establishing, if any, the idea of Europe as a cultural reference framework for the formation of identities and new geopolitical conditions. These directions are explored through two lenses: The first concerns the evolution of perceptions of Europe, i.e. to what extent textbooks describe the processes through which the inhabitants of Europe defined themselves on the basis of a particular collective identity. The second concerns the formation of the common characteristics that define a 'European identity', i.e. whether history textbooks follow the formation of the construct of 'European' and 'European culture'. The criteria are also investigated at different times of the geographical conception of 'Europe'.This research also attempts to highlight not only those elements that refer to the concept of European unity but also to find out whether, within the textbooks, there are "cracks" in the narrative of Europe as a normative model and internal divisions and contradictions emerge. The relationship between Greece and Europe as a "relationship of identity" is also investigated, that is, if the Greek national identity is presented to be developing as European, too. The authors' evaluations of the contribution of the ancient Greek ideal and Christianity to the European culture as the dominant elements of European identity are also recorded. The conclusions of this research include the mismatch, in many cases, between the general objectives of the Curricula and their contents, the emphasis on the Greek-centric content of the textbooks, in alignment with the directions of the educational planning bodies, the geographical definition of Europe on cultural grounds related to the "Other", the absence of the Medieval West from the textbooks of the Primary School, the emphasis on the "Greek essence of Europe" (again during the periods of the junta and the transitioning towards Democracy), the changing identity of Europe with cultural criteria and the delay in the integration of an autonomous discourse on European unification.

Την παρούσα έρευνα απασχολεί γενικότερα η θέση της Ευρώπης στα Προγράμματα Σπουδών και τα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης που κυκλοφορούσαν κατά το χρονικό διάστημα από την έναρξη της επτάχρονης δικτατορίας έως σήμερα (2020). Η εξέταση του υλικού της έρευνας δομείται σε τέσσερις περιόδους (επτάχρονη δικτατορία, Μεταπολίτευση, από την έναρξη της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑ.ΣΟ.Κ μέχρι το 2000 και από την έναρξη της δεύτερης χιλιετίας μέχρι σήμερα) με βάση τις εσωτερικές πολιτικές αλλαγές, τις διεθνείς εξελίξεις, την ευρωπαϊκή πορεία της Ελλάδας και τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις που παρέπεμπαν σε αλλαγές Προγραμμάτων Σπουδών και εγχειριδίων. Στα Προγράμματα Σπουδών και τα σχολικά εγχειρίδια ερευνάται αν οι μεταβολές στη στοχοθεσία του μαθήματος περιλαμβάνουν την ένταξη της ευρωπαϊκής διάστασης και η συσχέτισή τους με τις πολιτικές συγκυρίες -εγχώριες και ευρωπαϊκές- και τις κυβερνητικές αλλαγές. Επίσης εξετάζεται ο βαθμός ανταπόκρισής τους στην πορεία της χώρας προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση, με την ενσωμάτωση σε αυτά θεματικών ενοτήτων σχετικών με την Ευρώπη και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Σχετικά με τα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας, ερευνάται η ύπαρξη λόγου για την Ευρώπη με βάση τρεις άξονες ανάλυσης, οι οποίοι διαπλέκονται: την Ευρώπη ως ιδέα, ως ταυτότητα και ως πραγματικότητα. Πρόκειται για τη συγκρότηση, εφόσον υπάρχει, της ιδέας της Ευρώπης ως πολιτισμικού πλαισίου αναφοράς για τον σχηματισμό ταυτοτήτων και νέων γεωπολιτικών συνθηκών. Οι άξονες αυτοί προσεγγίζονται μέσα από δύο διαδρομές. Η πρώτη αφορά στην εξέλιξη των αντιλήψεων για την Ευρώπη, δηλαδή σε ποιο βαθμό τα σχολικά εγχειρίδια περιγράφουν τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες οι κάτοικοι της Ευρώπης αυτοπροσδιορίζονταν με βάση μια ιδιαίτερη συλλογική ταυτότητα. Η δεύτερη αφορά τη διαμόρφωση των κοινών χαρακτηριστικών που ορίζουν μια «ευρωπαϊκή ταυτότητα», κατά πόσο δηλαδή τα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας παρακολουθούν τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του «Ευρωπαίου» και του «ευρωπαϊκού πολιτισμού». Ερευνώνται επίσης τα κριτήρια, σε διάφορες χρονικές περιόδους, της γεωγραφικής εννοιολόγησης της «Ευρώπης». Η παρούσα έρευνα επιχειρεί επίσης να αναδείξει όχι μόνο τα στοιχεία εκείνα που παραπέμπουν στην έννοια της ευρωπαϊκής ενότητας αλλά να αναζητήσει εάν, μέσα στα εγχειρίδια, υπάρχουν «ρωγμές» στο αφήγημα περί της Ευρώπης ως κανονιστικού προτύπου και αναφαίνονται εσωτερικές διαιρέσεις και αντιφάσεις. Ερευνάται επίσης η σχέση Ελλάδας-Ευρώπης ως μια «σχέση ταυτότητας». Αν δηλαδή η ελληνική εθνική ταυτότητα παρουσιάζεται να αναπτύσσεται ως ευρωπαϊκή. Καταγράφονται ακόμα οι αξιολογήσεις των συγγραφέων για την προσφορά του αρχαιοελληνικού ιδεώδους και του χριστιανισμού στον ευρωπαϊκό πολιτισμό ως κυρίαρχων συστατικών της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Ανάμεσα στα συμπεράσματα συγκαταλέγονται η σε πολλές περιπτώσεις αναντιστοιχία μεταξύ της γενικής στοχοθεσίας των Προγραμμάτων Σπουδών και των περιεχομένων τους, η έμφαση στο ελληνοκεντρικό περιεχόμενο των εγχειριδίων, σύμφωνα και με τις οδηγίες των οργάνων του εκπαιδευτικού σχεδιασμού, ο γεωγραφικός προσδιορισμός της Ευρώπης με κριτήρια πολιτισμικά και σχετιζόμενα με τον «Άλλο», η απουσία της Μεσαιωνικής Δύσης από τα εγχειρίδια του Δημοτικού Σχολείου, η έμφαση στην «ελληνικότητα της Ευρώπης» (ιδιαίτερα σε αυτά της δικτατορικής και μεταπολιτευτικής περιόδου), η μεταβαλλόμενη ταυτότητα της Ευρώπης με κριτήρια πολιτισμικά και η καθυστέρηση στην ένταξη αυτόνομου λόγου για την ευρωπαϊκή ενοποίηση.