Το Μινωικό και το Μοντέρνο: αναβιώσεις, ρήξεις και διάλογοι στη δημόσια αρχιτεκτονική της Κρήτης τον Μεσοπόλεμο

Abstract

In the beginnings of the 20th century Arthur Evans on the island of Crete brought to light spectacular archaeological finds, on which he based his vision about a new prehistoric civilization, which he named Minoan. The image of the Minoan civilization diffused to the West. Some of its characteristics resembled the current trends in art, whereas its placement on the island of Crete, in a key geographical and historical area between East and West, met the expectations of the Westerners, who in that moment were welcoming Modernism with a mood against the historicism and classicism of the previous era. This case was the motive for writing the present dissertation, which searches the interrelation between Modern and Minoan during the interwar period. The analysis of this relation starts from the West, continues in Athens, Greece and ends up in Crete, where the Minoan past contributed to the modernization of the island in the interwar period. In the West, Minoan civilization soon became the favorite subject of the pioneering magazines of the 20th century, which were looking for the beginnings of Modernism and presented coincidences between the ancient and modern era. Soon, Minoan art appeared next to the works of art of the most pioneering artists, confirming the presence of timeless principles in every harmonized work of art regardless its time and place of creation. Parallel to this, the Minoan civilization fed the modern artistic and architectural expressions. Minotaurs, goddesses with snakes, colorful patterns, Minoan horns, columns with reductions filled the painting canvases, the theatrical scenes and the urban environment. In that period, the Greek avant-garde, under the pressure of political, social and economic circumstances turned to the western example, rejecting the classicism and seeking for an art and architecture Greek but also integrated with the international modernized principles. The reference to the Minoan civilization, which was seen as a part of the Greek tradition, but was differentiating from the classical antiquity, contributed positively to that direction. The island Crete, in that moment, after a period of intense political unrests and shortly after its union with the Greek state, was demanding its modernization as a periphery of the Greek state while wishing the construction of a local identity. The interaction between Modern and Minoan, the international with the local, characterized the Cretan architecture of the interwar period. Cretan architecture sometimes returns to the Minoan past through its revival, as the neo- Minoan style, other times rejects the Minoan past while adapting the international trends through the buildings of social welfare and education, or develops a dialogue with it, such as in the case of the Archaeological Museum of Heraklion. The different attitudes towards the Minoan past, as result of political and social visions, highlight the contribution of the Minoan past to the modernization of the public architecture of Crete and confirm the relation between Modern architecture and history.

Στις αρχές του 20ου αιώνα ο Αrthur Evans στο νησί της Κρήτης έφερε στο φως εντυπωσιακά αρχαιολογικά κατάλοιπα πάνω στα οποία στήριξε το όραμά του για έναν νέο προϊστορικό πολιτισμό, τον οποίο ονόμασε μινωικό. Κάποια από τα χαρακτηριστικά του, τα οποία προσομοίαζαν τις σύγχρονες καλλιτεχνικές τάσεις καθώς και η τοποθέτηση του σε ένα κομβικό γεωγραφικά και ιστορικά σημείο, μεταξύ Δύσης και Ανατολής, μεταξύ των προϊστορικών ανατολικών πολιτισμών και της κλασικής Ελλάδας, συνέκλιναν με τις προσδοκίες της πρωτοπορίας, η οποία εκείνη την περίοδο έκανε μια καινούρια αρχή, προχωρώντας στο Μοντέρνο κίνημα με διάθεση ρήξης με το άμεσο παρελθόν. Η συνθήκη αυτή αποτέλεσε την αφορμή της παρούσας διατριβής, η οποία διερευνά την αλληλεπίδραση του Μοντέρνου με το Μινωικό κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Η διερεύνηση αυτής της σχέσης ξεκινά από τη Δύση, συνεχίζεται στην Ελλάδα και το κέντρο- πρωτεύουσα Αθήνα και καταλήγει στην Κρήτη, όπου το μινωικό συνέβαλε στη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής της νεωτερικότητας στον Μεσοπόλεμο. Στη Δύση ο μινωικός πολιτισμός αποτέλεσε αγαπημένο θέμα των πρωτοποριακών καλλιτεχνικών περιοδικών, τα οποία αναζητώντας τις αρχέγονες καταβολές του Μοντερνισμού, παρουσίαζαν συμπτώσεις της Μοντέρνας τέχνης με την αρχαία. Έτσι, η μινωική τέχνη σύντομα βρέθηκε μέσα στις σελίδες των περιοδικών δίπλα σε Μοντέρνα έργα, επιβεβαιώνοντας την παρουσία διαχρονικών αρχών σε κάθε αρμονική δημιουργία ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου. Παράλληλα, τροφοδότησε την καλλιτεχνική έκφραση σε όλες τις μορφές της. Μινώταυροι, ιέρειες με φίδια, πολύχρωμα μοτίβα, διπλοί πέλεκεις, κέρατα καθοσιώσεως, κίονες με μείωση γέμισαν τους ζωγραφικούς καμβάδες, τις θεατρικές σκηνές, τις σελίδες των βιβλίων, αλλά και το δομημένο περιβάλλον. Στην Ελλάδα, στο πνευματικό και αισθητικό της κέντρο, την πρωτεύουσα Αθήνα εκείνη την περίοδο υπό την πίεση πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών καταστάσεων, η πρωτοπορία στράφηκε στο δυτικό παράδειγμα απορρίπτοντας τον ακαδημαϊσμό και αγωνιώντας για μια τέχνη και αρχιτεκτονική ελληνική, αλλά και Μοντέρνα. Η στροφή προς τον μινωικό πολιτισμό, που ήταν ενταγμένος πλέον στη συνέχεια της ελληνικής παράδοσης, αλλά και διαφοροποιημένος από την κλασική αρχαιότητα, συνέβαλε θετικά προς αυτή την κατεύθυνση. Η Κρήτη, έπειτα από μια περίοδο έντονων πολιτικών αναταραχών, βίωνε μεσοπολεμικά το αίτημα για εκσυγχρονισμό, ως περιφέρεια του ελληνικού κράτους, και παράλληλα την ανάγκη για συγκρότηση της τοπικής ταυτότητας. Η αλληλεπίδραση του Μοντέρνου με το μινωικό, του διεθνούς με το τοπικό, χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική της, η οποία άλλοτε επιστρέφει στο μινωικό παρελθόν με αναβιώσεις του μινωικού ρυθμού, άλλοτε το απορρίπτει υιοθετώντας τις διεθνείς τάσεις μέσω των κτιρίων κοινωνικής πρόνοιας και εκπαίδευσης και άλλοτε συνδιαλέγεται με αυτό, όπως στην περίπτωση του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. Οι διαφορετικές αυτές στάσεις απέναντι στο μινωικό παρελθόν, ως απόρροια πολιτικών και κοινωνικών επιλογών, αποδεικνύουν τη συμβολή του μινωικού στον εκσυγχρονισμό της δημόσιας κρητικής αρχιτεκτονικής και επιβεβαιώνουν τη σχέση της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής με την ιστορία.