Οι τοιχογραφίες του καθολικού της μονής Ζερμπίτσας Λακωνίας (1669): συμβολή στη μελέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής της Πελοποννήσου

Abstract

The Monastery of Zerbitsa is built at a distance of 20 km away from the city of Sparta, on the foothills of Mount Taygetos. The prominent presence of the monastery under Ottoman rule was considerably reinforced by the privileges bestowed on it by the Patriarchate since it was a stavropegic monastery and thus under the Patriarchate’s direct jurisdiction. Equally impressive was the protection the monastery was offeredby the mighty guild of Constantinople furriers. Today, the only witness still standing to corroborate the monastery’s erstwhile glory is its imposing katholikon, built in1639 along the architectural standards of Mount Athos monasteries. The katholikon, which acquired its wall paintings thirty years later, in 1669, is the topic of the present doctoral thesis. Study of the topic is divided into two volumes: Volume I entails the text of the study while Volume II comprises the study’s accompanying pictures, drawings, and map of the area. The first volume presents and discusses: the historical events linked to the area of Laconia under Ottoman rule; the particular conditions instrumental in the area’s cultural and artistic growth; the painting workshops active in the Peloponnese during the 17th century; the monastery’s historical background, and katholikon’s as well as the remaining monastic complex’s architectural style. The presentation’s emphasis is placed on the wall paintings of the katholikon, starting with the transcription of the ktetor’s inscription and verification of the details stemming from that inscription.Next, the study makes a brief presentation and interpretation of the iconographic depictions. The main trunk of the study is devoted to the description and analysis of the wall paintings where a comparison is attempted between the wall paintings discussed in the present study and those found in earlier or contemporary monuments. Study of the depictions and genre of the wall paintings at the Monastery of Zerbitsa reveals the decorations’ relation to the work of artist Demetrios Kakavas and leads to the premise that the unknown artist of Zerbitsa must have been a member of Demetrios Kakavas’ workshop and, hence, a disciple. Indeed, the fact that the Zerbitsa wall paintings date back to a time when Kakavas had stopped his monument painting activities altogether corroborates that premise and renders it all the more plausible. Still, within the framework of eclecticism and the need for renewal which characterized 17th-century artists, the unknown painter proceeded to bring together elements that varied in origin. The success of his endeavor showcases him as one ofthe most skilled representatives of the area’s 17th-century eclectic painters. In sum, not only did the painter of Zerbitsa promote the legacy of Demetrios Kakavas’ work but he also emerged as an independent and autonomous artistic personality. What is more, he succeeded in preserving the iconographic genre and technique maintained by his mentor’s workshop and in conveying both to future generations.

Η μονή Ζερμπίτσας βρίσκεται σε απόσταση είκοσι χιλιομέτρων από την πόλη της Σπάρτης, στις υπώρειες του Ταϋγέτου. Η ισχυρή παρουσία του μοναστηριού στους χρόνους της οθωμανικής κατοχής ενισχύθηκε σημαντικά με τα προνόμια που απολάμβανε από την Πατριαρχική εξουσία ως σταυροπηγιακό, αλλά και την προστασία που του πρόσφερε η ισχυρή συντεχνία των γουναράδων της Κωνσταντινούπολης. Μοναδικό μάρτυρα πλέον της παλαιάς δόξας αποτελεί το επιβλητικό καθολικό, χτισμένο στον τύπο των αγιορείτικων το έτος 1639. Η τοιχογράφησή του, που πραγματοποιήθηκε τριάντα χρόνια αργότερα, το έτος 1669,αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας διδακτορικής διατριβής. Η μελέτη χωρίζεται σε δύο τόμους. Ο τόμος Α΄ περιέχει το κείμενο και ο τόμος Β΄εικόνες, σχέδια και χάρτη της περιοχής. Στον πρώτο τόμο παρουσιάζονται τα ιστορικά γεγονότα της περιοχής της Λακωνίας μετά την οθωμανική κατάκτηση, οι ιδιαίτερες συνθήκες που συνέβαλλαν στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ανάπτυξη στην περιοχή, καθώς και τα εργαστήρια ζωγραφικής που δραστηριοποιούνται τον 17ο αιώνα στην Πελοπόννησο, η ιστορία της μονής και η αρχιτεκτονική του καθολικού και του υπόλοιπου μοναστηριακού συγκροτήματος. Η μεγαλύτερη έμφαση δίνεται στον τοιχογραφικό διάκοσμο του καθολικού με μεταγραφή αρχικά της κτητορικής επιγραφής και εξακρίβωση των στοιχείων που προκύπτουν από αυτήν. Ακολούθως, πραγματοποιείται σύντομη παρουσίαση του εικονογραφικού προγράμματος και ερμηνεία του. Τον κύριο κορμό της μελέτης αποτελεί η περιγραφή και εικονογραφική ανάλυση των παραστάσεων του εικονογραφικού προγράμματος, όπου επιχειρούνται συγκρίσεις με πρωιμότερα ή σύγχρονα μνημεία και αναζητούνται τα πρότυπα κάθε παράστασης, καθώς και η μελέτη της τεχνικής και της τεχνοτροπίας των τοιχογραφιών. Η μελέτη ολοκληρώνεται με την εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων σχετικά με την εικονογραφία και την τεχνοτροπία του διακόσμου, αλλά και τη σκιαγράφηση της φυσιογνωμίας του άγνωστου ζωγράφου που εργάστηκε στη μονή, την ένταξη του έργου του στη ζωγραφική του 17ου αιώνα στην Πελοπόννησο και την αποσαφήνιση του ρόλου του στο εικαστικό γίγνεσθαι της περιοχής. Όπως διαπιστώνεται, μέσα από την εικονογραφική και τεχνοτροπική συγγένεια των τοιχογραφιών του καθολικού της μονής Ζερμπίτσας με το έργο του ζωγράφου Δημητρίου Κακαβά, ο άγνωστος ζωγράφος της μονής εντάσσεται στον κύκλο του εργαστηρίου του Δημητρίου Κακαβά. Η χρονολόγηση μάλιστα των τοιχογραφιών σε χρόνους κατά τους οποίους ο Κακαβάς έχει ήδη σταματήσει την τοιχογράφηση μνημείων, καθιστούν πολύ πιθανή την υπόθεση αυτή. Στο πλαίσιο, ωστόσο, του εκλεκτισμού και της τάσης για ανανέωση, που χαρακτηρίζει τους καλλιτέχνες του 17ου αιώνα, ο ζωγράφος προχωρεί σε συνδυαστική χρήση στοιχείων διαφορετικής προέλευσης, η οποία συντελείται με επιτυχία, αναδεικνύοντάς τον ως έναν από τους ικανότερους εκπροσώπους της εκλεκτικής ζωγραφικής του 17ου αιώνα στην περιοχή.Εν κατακλείδι, ο ζωγράφος της Ζερμπίτσας αποτελεί έναν από τους συνεχιστές του έργου του Δημητρίου Κακαβά, που, ενώ αναδεικνύεται σε ανεξάρτητη και αυτάρκη καλλιτεχνική προσωπικότητα, ταυτόχρονα διασώζει και μεταλαμπαδεύει μέσα από το έργο του σε σύγχρονες και επόμενες γενιές ζωγράφων εικονογραφικούς τύπους και μεθόδους του εργαστηρίου στο οποίο μαθήτευσε.