Ο τοιχογραφικός διάκοσμος της μονής Αγίου Νικολάου του Όρους (Τζιώρας) Ιωαννίνων (1663)

Abstract

The unknown Holy Monastery of Saint Nicholas in “Oros” or Gioras, located in Vasiliki village near Ioannina, had been as yet unpublished. The foundation of Saint Nicholas possibly dates back to the late-Byzantine period, while the simple, one-room Catholic temple of the Monastery carries important murals of the year 1663. Systematic work was required to track down the name of the important artist, since he had left no sing of his identity. Many iconographic ensembles of the 17th century had to be located and recorded, both in Epirus and neighbouring prefectures, all being popular trading routes of the past. The research revealed a series of unpublished monuments, relating to the Gioras Monastery in terms of technique, artistic style, iconography, choice of topic, colour scale, and so on. Starting from the Gioras Monastery monument, the following mid-17th century monasteries were researched:Assumption of Virgin Mary in Plaision Katsanochorion of Ioannina (1664), Saint Demetrios in Grevenition of Ioannina (1668), Assumption of Virgin Mary in Kastri Rizovouni of Preveza (1670), Assumption of Virgin Mary in Voutsa Grevenition of Ioannina (1680), Genesiou Virign Mary in Plaka Raftanei of Ioannina (around 1680) and Saint Nicholas in Neos Aetolofos of Agias Larissa (second half of the 17th century).The influence of western European patterns on the above mentioned monuments is easily discerned. In these monasteries, painting turns away from the strict artistic rules of earlier times and is influenced by the baroque trend and the contemporary Cretan – Ionian movements. The workshop in question, created by the so-called Grevenitates painters, signs its most mature work at the Voutsas Greveniti Monastery. At that time, while art starts to decline into a secular character, the Grevenitates hagiographers express the ‘civil-urban’ or ‘puristic’ art. The priest-monk painter Athanasios, who signs the work at the Voutsas Greveniti Monastery, is praised as a “painting-able scientist” by the most eminent scholar of the 17th century, the venerable Eugene Giannoulis Aitolos, in one of his letters to the patriarch of Moschow, Nikon. Finally, the renewing movement of the mid-17th century Grevenitates painters, as this was imprinted on the monuments they decorated, combining elements of local and Cretan-Ionian art with direct occidental shades, yet not deviating iconographically from Orthodox faith, would become the milestone and the take-off point for next centuries blossoming painters.

Η άγνωστη Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου «του Όρους» ή Τζιώρας, στο χ. Βασιλική Ιωαννίνων, ήταν αδημοσίευτη μέχρι τώρα. Η ίδρυσή της ανάγεται πιθανόν στην υστεροβυζαντινή εποχή, ενώ στο μονόχωρο Καθολικό της φέρει σημαντικές τοιχογραφίες του 1663. Ο σημαντικός ζωγράφος δεν έχει αφήσει το όνομά του και έτσι ο εντοπισμός του έπρεπε να γίνει με μεθοδικό τρόπο. Να εντοπιστούν και να καταγραφούν πολλά εικονογραφικά σύνολα του 17ου αιώνα στο νομό Ηπείρου, καθώς και στους γειτνιάζοντες νομούς, γιατί όλοι μαζί ήταν κοινοί εμπορικοί δρόμοι. Στην έρευνα αυτή εντοπίστηκε μια σειρά αδημοσίευτων μνημείων, που μέσα από την τεχνική, τεχνοτροπία, εικονογραφία, θεματολογία, χρωματική κλίμακα κ.τ.λ., σχετίζονται με την υποεξέταση Μονή Τζιώρας. Συγκεκριμένα από τα μέσα του 17ου αιώνα, με πρώτο ίσως μνημείο της Μονής Τζιώρας, και ακολούθως τις Μονές Κοίμησης Θεοτόκου Πλαισίων των Κατσανοχωρίων Ιωαννίνων (1664), Αγίου Δημητρίου Γρεβενιτίου Ιωαννίνων (1668), Κοίμησης Θεοτόκου Καστρίου του Ριζοβουνίου Πρεβέζης (1670), Κοίμησης Θεοτόκου Βουτσάς Γρεβενιτίου Ιωαννίνων (1680), Γενεσίου Πλάκας των Ραφταναίων Ιωαννίνων (περί το 1680) και τον Άγιο Νικόλαο το Νέο στον Αετόλοφο Αγιάς Λαρίσης (δεύτερο μισό 17ου αιώνα). Στα παραπάνω σχετιζόμενα μνημεία διακρίνεται η επιρροή δυτικών προτύπων. Η ζωγραφική στις Μονές αυτές απομακρύνεται σε μεγάλο βαθμό από την αυστηρή τέχνη της προηγούμενης περιόδου, επιδρά επάνω της η τάση του μπαρόκ και συνδέεται με τα σύγχρονα κρητικά - επτανησιακά ρεύματα. Το συγκεκριμένο εργαστήρι που αφήνει το όνομά του ίσως στο πιο ώριμο έργο τους, στη Μονή Βουτσάς Γρεβενιτίου, αντιπροσωπεύεται από τους λεγόμενους Γρεβενιτάτες ζωγράφους.Την εποχή αυτή ενώ η τέχνη αρχίζει να πέφτει και να παίρνει λαϊκό χαρακτήρα, αντίθετα οι Γρεβενιτάτες αγιογράφοι γίνονται εκφραστές της «αστικής» ή κάποιας «καθαρεύουσας» τέχνης. Τον ιερομόναχο ζωγράφο Αθανάσιο με τη συνοδεία του, που υπογράφει στη Μονή Βουτσάς Γρεβενιτίου, εξυμνεί ως της «ζωγραφίας ἱκανόν ἐπιστήμονα» ο σημαντικότερος λόγιος του 17ου αιώνα, ο όσιος Ευγένιος ο Γιαννούλης ο Αιτωλός, σε επιστολή του προς τον πατριάρχη Μόσχας Νίκωνα.Τέλος, το ανανεωτικό αυτό ρεύμα των μέσων του 17ου αιώνα των Γρεβενιτάτων ζωγράφων, όπως αποτυπώθηκε στα μνημεία, που διακόσμησαν, με το συνδυασμό στοιχείων της τοπικής και της κρητικοεπτανησιακής τέχνης και με άμεσες δυτικότροπες αποχρώσεις, σε βαθμό που δεν απομακρύνεται από το ορθόδοξο δόγμα, κυρίως όσον αφορά στο εικονογραφικό πρόγραμμα, θα καταστεί σε μεγάλο βαθμό σταθμός και αφετηρία για τους ζωγράφους των επόμενων αιώνων, που υπόκεινται σε μια αναπάντεχη ανάπτυξη.