Υπηκοότητα, ιθαγένεια, ιδιότητα του πολίτη στην Ελλάδα

Abstract

The evolution of the institution of citizenship in Greece has been spectacular from 1974 to the present. The Third Hellenic Republic inherited both in terms of legislation and at the administrative level an institution phobic or even hostile to otherness, an institution mainly functioning as a mechanism of exclusion, in an environment of arbitrariness. Large sections of the Greek population had been deprived of citizenship, while citizens of different ethnic and/or cultural backgrounds were seen as potentially the enemy within. The fall of the 1967 to 1974 Dictatorship has been followed by significant achievements in the field of nationality as well. In record time, the citizenship of those persecuted by the Dictatorship was restored, followed by the 1975 Constitution, which protects citizens against arbitrary loss of their status. The Roma population joined effectively and quickly the citizens' corps. The refugees of the Greek Civil War (1945-1949) were re-incorporated in the body-politique, at the exception of those of “non-greek origin” (“allogeneis”). The principle of gender equality was established in this field as well, while successive legislative and administrative initiatives were taken to integrate homecoming expatriates from Albania, Turkey and the former USSR. Administratively, however, the granting or non-granting of citizenship has remained a "government act": no deadlines, no justification, no chance of mounting a legal challenge and undergoing a judicial review. The turning point was the transformation of Greece into a destination country for massive numbers of immigrants, who became permanent residents, raising the issue of their admission or not to the country's political community. The absolute dominance of the law of blood (jus sanguinis) has been challenged and the importance of the place of birth (jus soli), or, better, the place of residence (jus domicilii) has been highlighted. A network of individuals, administrators, active citizens, journalists, etc. has slowly created the conditions for citizenship to become a matter of public debate. Ultimately, in 2010, substantial measures were introduced in order to reform citizenship in a more inclusive direction and, more importantly, to apply in all relevant procedures the principle of the rule of law. Despite the regressions caused by the judicial overthrow of Law 3838/2010, the institution of citizenship in Greece is firmly oriented towards the inclusion of both persons of Greek national origin and foreigners who have a lifelong relationship with Greece. However, the issue polarizes Greek society at the level of political parties, at the level of ideology and everyday life, and this polarization does not foreshadow the best of prospects for the future.

Η εξέλιξη του θεσμού μέσω του οποίου τα φυσικά πρόσωπα εντάσσονται στην πολιτική κοινότητα, του θεσμού της ιθαγένειας, υπήρξε θεαματική από το 1974 έως σήμερα. Η Γ’ Ελληνική Δημοκρατία κληρονόμησε τόσο σε κανονιστικό όσο και σε διοικητικό επίπεδο έναν θεσμό φοβικό έως εχθρικό προς την ετερότητα, ο οποίος κυρίως λειτουργούσε ως μηχανισμός αποκλεισμού, μέσα σε ένα περιβάλλον αυθαιρεσίας. Μεγάλα τμήματα ελληνικής εθνικής καταγωγής πληθυσμών είχαν στερηθεί την ιδιότητα του πολίτη, ενώ όσοι πολίτες είχαν διαφορετική εθνική καταγωγή και πολιτιστική παράδοση αντιμετωπίζονταν ως εν δυνάμει εσωτερικοί εχθροί. Η Μεταπολίτευση είχε σημαντικά επιτεύγματα και σε αυτό το πεδίο. Σε χρόνο ρεκόρ αποκαταστάθηκε η ιθαγένεια των διωχθέντων από την Δικτατορία, ενώ το Σύνταγμα του 1975 προστατεύει από την αυθαίρετη αφαίρεσή της. Οι Ρομά εντάχθηκαν αποτελεσματικά και γρήγορα στο σώμα των πολιτών. Αποκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες του εμφυλίου πολέμου, πλην των «αλλογενών». Η αρχή της ισότητας των φύλων καθιερώθηκε και σε αυτό το πεδίο, ενώ αναλήφθηκαν αλλεπάλληλες νομοθετικές και διοικητικές πρωτοβουλίες για την ένταξη των ομογενών. Διοικητικά ωστόσο η απονομή ή μη της ιδιότητας του πολίτη παρέμεινε «κυβερνητική πράξη», εξαιρούμενη από προθεσμίες, αιτιολόγηση ή δικαστική αξιολόγηση. Το σημείο καμπής υπήρξε η μετατροπή της Ελλάδας σε χώρα υποδοχής μεταναστών, οι οποίοι έγιναν μόνιμοι κάτοικοι, θέτοντας το ζήτημα της εισδοχής τους ή μη στην πολιτική κοινότητα της χώρας. Η απόλυτη κυριαρχία του δικαίου του αίματος (jus sanguinis) αμφισβητήθηκε και πρόβαλε η σημασία του τόπου γέννησης(jus soli), ή, καλύτερα, του τόπου διαμονής (jus domicilii). Ένα δίκτυο προσώπων, διοικητικών στελεχών, ενεργών πολιτών, δημοσιογραφούντων κλπ δημιούργησε σιγά—σιγά τις προϋποθέσεις ώστε η ιθαγένεια να γίνει ζήτημα δημοσίου διαλόγου και εν τέλει, το 2010, να θεσμοθετηθούν ουσιαστικά μέτρα εκσυγχρονισμού του θεσμού και κυρίως εισόδου του στον χώρο του κράτους δικαίου. Παρά τις παλλινωδίες που προκλήθηκαν από την δικαστική ανατροπή του ν. 3838/2010, ο θεσμός είναι σταθερά προσανατολισμένος στην συμπερίληψη τόσο των προσώπων ελληνικής εθνικής καταγωγής, όσο και των αλλοδαπών που έχουν βιωτική σχέση με την Ελλάδα. Ωστόσο το ζήτημα της ιθαγένειας πολώνει την κοινωνία σε επίπεδο κομμάτων, ιδεολογίας και καθημερινότητας, γεγονός που δεν προοιωνίζεται τις βέλτιστες των προοπτικών για το μέλλον.