Αρχαία ιερά υπερτοπικού χαρακτήρα στο Αιγαίο: από τις προϊστορικές συναθροίσεις στις πανελλήνιες τελετουργίες

Abstract

Αs the crowning gems at the apex of the loci sacrosancti (sacred inviolate places) where Hellenism flourished and reached grand achievements in Antiquity, the supralocal sanctuaries of the Aegean were agents par excellence of a multidimensional religious reality and major channels of culture and civilization fulfilling a versatile role. The present Ph.D. thesis investigates the genesis and evolution of the phenomenon of “supralocality” in the Aegean cult activity, as it is inferred through the examination of the emergence, constitution and historical course, synchronic and diachronic, of these greatest shared cult foci which developed on all four sides of the Archipelago. Within the framework of the study in hand, an attempt is made for the first time towards an overall assessment of the current subject on the basis of a systematic and thorough recomposition of the life, function and form of a series of sites of such status in crucial geographical-topographical contexts, which evoke special interest as cult junctions, religious-spiritual centres, and, altogether, polysemous landscapes, spaces of communication or mediation, seats of rare cultural concentration-clustering, collectors of actions and experiences of particularly wide range, with perpetual vital involvement for centuries and with (trans)formative impact on many different aspects of the ancient Greek world. Introducing a main corpus of archaeological criteria of supralocality as our methodological guide in the search-collection, evaluation and interpretation of the archaeological data and of the primary and secondary sources related to it in consideration with any relevant references by ancient authors, this study encompasses a large chronological spectrum; its starting-point lies in the Bronze Age, in which the first known material allusions of supralocality in Aegean cults appear, while it extends, subsequently, (in its biggest part) from the earliest historical times up to the end of the Archaic period, a time-span within which several fundamental Aegean cult structures had been crystallized to a notable degree and all the until then paramount supralocal sanctuaries had already been set on the pathway of an intensely dynamic progress, acquiring distinguished material and symbolic significance, cultivating bonds and institutions among as well as between the members of the individual societies which composed their human resources. The evidence which comes to light is synthetically processed and (re)appraised per period and per geographical zone, viewed within the boundaries of a distinct historical nexus in connection with the given social, political or economic circumstances of each era, occasionally directly or indirectly interwoven with momentous events; in parallel, several questions, remarks, hypotheses, controversies, reflections, findings, reconsiderations, comparisons and discriminations are addressed in accordance with the nature and in proportion to the requirements of each case. The multifaceted thorough approach attempted here illuminates the supralocal sanctuaries under discussion both as units and as wholes, as dominant idiosyncratic ritual ensembles and as distinct multidimensional entities, as epitomes of a variety of processes, macro- and micro-structures, of the Aegean world, which constituted a complex multipolar nexus, an outstanding religious synastry lying on the verge between the earth and heavens, at the crossroads of gods and humans.

Ως κορωνίδα των ιερών και απαραβίαστων τόπων, όπου ο Ελληνισμός άνθισε και μεγαλούργησε κατά την αρχαιότητα, τα υπερτοπικά ιερά του Αιγαίου υπήρξαν κατεξοχήν πρεσβευτές μιας πολυδιάστατης θρησκευτικής πραγματικότητας και μείζονες δίαυλοι πολιτισμού με πολυεπίπεδο ρόλο. Η παρούσα διατριβή διερευνά την γένεση και εξέλιξη του φαινομένου της υπερτοπικότητας στην αιγαιακή λατρευτική δραστηριότητα, όπως αυτή στοιχειοθετείται μέσα από την εξέταση της ανάδυσης, της συγκρότησης και της ιστορικής πορείας, συγχρονικής και διαχρονικής, των μεγίστων κοινών λατρευτικών εστιών που αναπτύχθηκαν στις τέσσερις πλευρές του αρχιπελάγους. Στο πλαίσιο της ανά χείρας εργασίας, επιχειρείται για πρώτη φορά μια σφαιρική θεώρηση του θέματος επί τη βάσει μιας συστηματικής και διεξοδικής ανασύνθεσης του βίου, της λειτουργίας και της μορφής μιας σειράς τέτοιων θέσεων σε καίρια γεωγραφικά-τοπογραφικά συμφραζόμενα, που συγκεντρώνουν ξεχωριστό ενδιαφέρον ως κόμβοι λατρείας, θρησκευτικά-πνευματικά κέντρα, και, συνολικά, ως πολύσημα τοπία, χώροι επικοινωνίας ή διαμεσολάβησης, έδρες σπάνιας πολιτιστικής και πολιτισμικής συμπύκνωσης, συλλέκτες δράσεων και εμπειριών με ιδιαιτέρως ευρεία ακτινοβολία, με μακραίωνη κρίσιμη συμβολή και με διαμορφωτική επίδραση σε πλείστες διαφορετικές όψεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Με μεθοδολογικό οδηγό ένα κύριο σώμα αρχαιολογικών κριτηρίων της υπερτοπικότητας στην αναζήτηση, αξιολόγηση και ερμηνεία του αρχαιολογικού υλικού και των περί αυτού πρωτογενών και δευτερογενών πηγών σε συνεκτίμηση με συναφείς μνείες αρχαίων συγγραφέων, η εν λόγω μελέτη αγκαλιάζει ένα πλατύ χρονικό φάσμα· αφετηρία της είναι η Εποχή του Χαλκού, κατά την οποία αναφαίνονται οι παρθενικές γνωστές υλικές υπόνοιες υπερτοπικότητας σε λατρείες του Αιγαίου, ενώ εκτείνεται, εν συνεχεία, (στο μεγαλύτερο μέρος της) από τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους έως και το πέρας της Αρχαϊκής περιόδου, διάστημα εντός του οποίου αρκετές θεμελιώδεις αιγαιακές θρησκευτικές δομές έχουν πλέον αποκρυσταλλωθεί σε σημαντικό βαθμό και όλα τα μέχρι τότε σπουδαία υπερτοπικής εμβέλειας ιερά έχουν ήδη τεθεί σε τροχιά έντονα δυναμικής προόδου, αποκτώντας εξέχουσα υλική και συμβολική ισχύ, καλλιεργώντας δεσμούς και θεσμούς μεταξύ των μελών των επί μέρους κοινωνιών που συναποτελούσαν το ανθρώπινο δυναμικό τους. Τα ως εκ των άνω δεδομένα συντίθενται και αποτιμώνται ανά χρονική περίοδο και γεωγραφική ζώνη μέσα σε ένα σαφές ιστορικό πλέγμα σε σύνδεση με τις εκάστοτε κοινωνικές, πολιτικές ή οικονομικές συνθήκες, ενίοτε άμεσα ή έμμεσα συνυφασμένα με σημαίνοντα γεγονότα, προβαίνοντας, εκ παραλλήλου, σε ποικίλα ερωτήματα, παρατηρήσεις, υποθέσεις, αμφισβητήσεις, προβληματισμούς, διαπιστώσεις, αναθεωρήσεις, συγκρίσεις και διακρίσεις σύμφωνα με την φύση και κατ’ αναλογίαν προς τις απαιτήσεις της κάθε περίπτωσης. Η πολύπλευρη διεξοδική προσέγγιση που επιχειρείται εδώ φωτίζει τα εν λόγω υπερτοπικά ιερά και ως αυτοτελείς μονάδες και ως σύνολα, ως κυρίαρχες ιδιοσυγκρασιακές τελετουργικές ενότητες και ως επί μέρους πολυδιάστατες οντότητες, ως επιτομές ποικίλων διεργασιών, μακροδομών και μικροδομών, του αιγαιακού κόσμου, τα οποία συναπάρτιζαν ένα πολύπλοκο πολυπολικό πλέγμα, μιαν ιδιαίτερη θρησκευτική συναστρία στο μεταίχμιο μεταξύ γης και ουρανού, στο σταυροδρόμι θεών και ανθρώπων.